جاذبه حضور در خانه، از دیروز تا امروز

به گزارش اصفهان زیبا؛ آیا تا به حال با وجود تغییرات در آپارتمانتان احساس نکرده‌اید که دلتان گرفته است و به این موضوع فکر کرده‌اید که علتش چیست و اینکه آیا در گذشته هم از چنین دل‌گرفتگی‌هایی خبری بوده یا نه؟

فریدون فراهانی، کارشناس ارشد معماری، مدرس دانشگاه و پژوهشگر پژوهشکده هنرهای سنتی اصفهان، پاسخ این سوال را در تفاوت‌های معماری امروز و گذشته می‌دهد.

اتاق پذیرایی در گذشته

خانه را می‌توان به دو بخش خصوصی و عمومی تقسیم کرد. بخش خصوصی را در گذشته، «اندرونی» و بخش عمومی را «بیرونی» می‌گفتند.

«اندرونی»، ویژه اهل خانه بود و معمولا نمی‌بایست در معرض دید رهگذران و همچنین نزدیک به بخش مخصوص مهمانان باشد. بیرونی هم بخش‌هایی بودند که مهمانان معمولا به آنها دید یا دسترسی داشتند و می‌توانستند در آنها حضور پیدا کنند.

در واقع بخش خصوصی یا اندرونی، محدوده آسایش و حریم خصوصی‌تر اهل خانه به شمار می‌رفت که از محرمیت و همچنین آرامش بیشتری برخوردار بود.

ضمنا در فرهنگ‌های گذشته جهان و به‌ویژه در خانه‌های تاریخی مناطق مختلف ایران، این موضوع به شکل هنرمندانه‌ای در نظر گرفته می‌شد؛ زیرا معماران و کارفرمایان گذشته، بیش از آنکه به سود و سرمایه بیندیشند، فضاهای خانه را در هماهنگی کامل با شیوه زندگی مردم طراحی می‌کردند.

همچنین سناریوی مشخص و واضحی از جریان زندگی را مبنای کار خود قرار می‌دادند که زندگی آسان‌تری را در خانه برای مردم رقم می‌زد.

البته این موضوع در مناطق گرم به دلایل اقلیمی، معمولا نمود بیشتری داشت و از همان آغاز ورود به خانه، مهمان از مسیری بسته به نام دالان و هشتی عبور می‌کرد، بی‌آنکه دید به فضاهای خصوصی خانه داشته باشد.

سرانجام به فضایی بسیار زیبا و مجلل‌تر از بخش‌های دیگر خانه هدایت می‌شد که از بخش خصوصی خانه، استقلال داشت.

این فضا که معادل پذیرایی در خانه‌های امروز است، نمود آشکار فرهنگ مهمان‌نوازی و آداب پذیرایی از مهمانان در فرهنگ ایرانی به شمار می‌رفت. به همین دلیل است که در خانه‌های تاریخی شهری و حتی معماری بومی و روستایی ما، بهترین و زیباترین فضای داخلی به پذیرایی از مهمانان اختصاص داشته است.

این فضاهای پذیرایی را در خانه‌های مناطق مختلف ایران تالار، شاه‌نشین و یا مجلس می‌نامیدند و در طراحی و ساخت آن‌ها سنگ تمام می‌گذاشتند.

این اتاق‌ها، از نظر دید و دسترسی از فضاهای خصوصی خانه به شکل واضحی تفکیک شده بودند و همین موضوع سبب آسایش اهل خانه و همچنین احساس عدم مزاحمت در مهمان می‌شد.

افزون بر این، با توجه به نوع و سبک زندگی گذشته، مهمانان در اتاق مهمان، معمولا هم از منظر زیبای فضای داخلی و تزیینات در و دیوار لذت می‌بردند و هم با میزبانان هم‌صحبت می‌شدند و با خوردن غذا یا نوشیدن شربت و تنقلات و میوه زمان می‌گذراندند.

حال پرسش اینجاست که معماری امروز ما در هماهنگی با فرهنگ مهمان‌نوازی و مهمان‌دوستی ما چه فضاهایی را به ما هدیه داده و چه راهکارهایی را ارائه کرده است؟

پذیرایی‌های امروزی

امروز مشابه همین فضا را در خانه‌های خود به نام پذیرایی و نشیمن می‌شناسیم که معمولا در خانه‌های آپارتمانی و حتی ویلایی تا حدودی از هم تفکیک شده‌اند، حتی اگر دیواری میان آنها نباشد، اولی مخصوص مهمانان رسمی‌تر و دومی فضای مهمانان صمیمی‌تر و یا خویشاوندان درجه اول است.

معمولا فضاهای پذیرایی در خانه های شهری روزگار ما تفاوت‌های زیادی با گذشته دارند. نخست اینکه دسترسی آنها در خانه‌های آپارتمانی به شکلی بی‌واسطه انجام می‌گیرد و مانند گذشته از دالان و هشتی برای رسیدن به تالار خبری نیست.

دوم اینکه به دلیل محدودیت استفاده از زمین و رواج خانه‌های آپارتمانی با مساحت محدود، دیگر تفکیک بخش خصوصی و عمومی، در بسیاری از موارد، چالش مهمی در طراحی معماری به شمار می‌رود و دست طراحان را برای خلق فضاهای کارآمد و مفید می‌بندند.

از این رو است که نمی‌توان از آپارتمان‌های کوچک امروزی، برنامه و سازمان فضایی مشابه با خانه‌های تاریخی را انتظار داشت. زندگی امروز از نوعی دیگر است، همچنانکه معماری امروز نیز رنگ و بویی دیگر یافته است.

دگرگونی در سبک زندگی

پرسش دیگر این است که آیا تغییر در معماری، سبک زندگی ما را دگرگون کرده یا دگرگونی شیوه زندگی، فضای زندگی ما را دستخوش این تغییرات کرده است؟

در پاسخ باید گفت؛ هر دو بر یکدیگر اثر دارند، اما وقتی بنا به شرایط موجود مجبور به زندگی در مساحت محدود با شیوه ساخت و ساز اغلب عجولانه و از نوع بسازبفروشی هستیم، کم‌کم مردم را در فضاهایی جای می‌دهیم که ملاحظات فرهنگی در آنها هر روز ناچیزتر از پیش است.

ادامه این روند، ضریب آسایش و رفاه را در خانه‌های آپارتمانی به حد زیادی کاهش داده و روابط مردم با یکدیگر را نیز دستخوش سردی و کاهش چشمگیری کرده است.

این فضاهای کوچک و محدود، ظرفیت چندانی برای تعاملات انسانی و صمیمانه ندارند و به دلیل عدم توجه به کیفیت فضا، روحیه مردم را روزبه‌روز ضعیف‌تر می‌کنند.

به این محدودیت‌ها باید افزایش مشغله‌ها و حضور بلامنازع مظاهر تکنولوژی را نیز افزود.

همه این عوامل، سبب می‌شوند که انسان‌ها، در فضاهای حقیقی خانه‌های خود تعامل کمتری نسبت به گذشته داشته باشند و سبک زندگی آنان، گرایش خزنده‌ای به سمت دنیای مجازی یا فردگرایی و در نگاهی خوشبینانه میل به حضور در خیابان‌ها و رستوران‌ها و تفریحات شهری پیدا کند.

شاید به همین دلیل است که آستانه تحمل اهل خانه و حتی مهمانان برای  حضور در خانه تا حد زیادی پایین آمده و بسیاری از آنها در روزهای تعطیل دم از دل‌گرفتگی و خستگی روحی می‌زنند. پرسش اینجاست که آیا در گذشته نیز از چنین دل‌گرفتگی‌هایی خبری بوده یا نه؟