به وقت «احداث» سقاخانه‌ها

وقتی از «سقاخانه» صحبت می‌کنیم خیلی‌ها به یاد سقاخانه‌های صفوی و قاجار اصفهان می‌افتند و بیشتر هم از دغدغه «مرمت» این «میراث شهری» می‌شنویم؛ اما حالا قرار است از یک سو، مرمت سقاخانه‌های اصفهان در دستور کار باشد و از سوی دیگر در فضاهایی که تناسب و قابلیت میزبانی از این گونه المان‌های شهری را دارند، به احداث سقاخانه توجه شود.

این نوع رویکرد البته ادامه درست روند حفاظتی است که ردپایش را در دوره‌های مختلف تاریخی دیده‌ایم و مسجد جامع عتیق اصفهان را می‌توانیم مهم‌ترین میراث ایرانی بدانیم که تبلور همین رویکرد است؛ حفاظت از گذشته و میراث‌سازی به قاعده به‌گونه‌ای که یکپارچگی نیز حفظ شود.

محمدعلی ایزدخواستی در ابتدای مصاحبه‌ای که در شاه‌نشین خانه کدخدا در خیابان ابن‌سینا انجام شد، در پاسخ به «اصفهان‌زیبا»، تصریح کرد: «سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان در کنار پروژه مرمت سقاخانه‌های تاریخی شهر اصفهان، گام جدیدی برداشته که احداث سقاخانه‌های جدید نام دارد. مبنای طراحی این سقاخانه‌ها، معاصریت در پیوند با گذشته است. در عین حال که این سقاخانه‌ها، از طراحی خلاقانه متناسب با زمانه امروز برخوردارند، ارتباط و پیوندشان با سقاخانه‌های تاریخی از نظر نوع طراحی نیز حفظ شده است.»

او درباره ضرورت پیگیری این جریان نیز بیان کرد: «ابتدا باید از این منظر نگاه کنیم که کارکرد تاریخی سقاخانه‌ها، رساندن آب به تشنه‌لبان بوده و این موضوع در امتداد آیین‌های عاشورایی دیده می‌‎شود. هر سقاخانه که ساخته می‌شده وظیفه خدمت‌رسانی به فضای پیرامونی‌اش را برعهده داشته و کارکرد درون‌محله‌ای دارد.»مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان ادامه داد: «توجه به نیازهای امروز شهر در اتصال به شهر تاریخی، بسیار مهم است و از سویی نیز، باید توجه کنیم که یکی از نیازهای مهم شهر مسئله زیباسازی است. یعنی باید شهر زیبا و چشم‌نواز باشد. این زیباسازی به‌وسیله عناصر مختلفی شکل می‌گیرد که یکی هم فضاهای عمومی در درون شهرها هستند.»

به روایت ایزدخواستی یکی از فضاهای عمومی در شهرهای ما به‌ویژه در اصفهان که در طول تاریخی وجود داشته و بسیار در زیبایی شهر مؤثر بوده «سقاخانه‌ها» هستند که فرصت مطلوبی برای ارائه، تبلور و تثبیت هنر هنرمندان زمانه در کالبد شهر محسوب می‌شوند.

او افزود: «گاهی درباره نقاشی دیواری صحبت می‌کنیم که در روندزیباسازی‌شهری بر روی جداره‌های شهری نقش می‌بندند و بعد از مدتی هم از جداره زدوده و پاک می‌شوند. گاهی هم درباره نقاشی‌هایی صحبت می‌کنیم که بر روی کاشی شکل می‌گیرند و درون سقاخانه تثبیت می‌شوند که در اصل هم معرف فضا و کارکرد سقاخانه هستند و هم از طراحی معمارانه برخوردارند و هنرهایی را برای مردم به نمایش می‌گذارند. از نظر مانایی و پایداری این دو قابل قیاس نیستند؛ اولی تزئین است و پاک می‌شود؛ اما وقتی یک اثر نقاشی و خوشنویسی و کاشی‌کاری درون سقاخانه قرار می‌گیرد، به وسیله نوع معماری و مصالح پایدار می‌شود.»

ایزدخواستی در ادامه این گفت‌وگو افزود: «اتفاقی که در دهه گذشته افتاد این بود که کاشی‌های یکی از سقاخانه‌های اصفهان که به دوره قاجار و اوایل پهلوی تعلق داشت به نام “سقاخانه نقاشی” واقع در چهارراه نقاشی اصفهان از بین رفت (یا به عبارتی سرقت شد). این سقاخانه ساده بود و فقط کاشی‌کاری و ازاره سنگی داشت و در معرض نابودی کامل قرار گرفته بود. اما موج اجتماعی که در پیرامون این اتفاق شکل گرفت، نشان داد که جامعه چقدر به فضاهای مختلف شهری دل‌بستگی دارد.»

به روایت او همین سقاخانه‌ای که طی سال‌ها از نقش‌آفرینی دور مانده بود، توانسته بود جایگاه خودش را داشته باشد و بعد از آن که توسط سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان مرمت شد، مورد استقبال مردم هم قرار گرفت و طی آیینی جایگاه خودش را میان مردم بازیابی کرد.

به گفته ایزدخواستی، سقاخانه اول که امسال به بهره‌برداری رسید، «سقاخانه حسینیه گلبندان» در بازار حسن‌آباد اصفهان بود. این تکیه دارای سقاخانه بوده که تخریب شده بود و شاهدی هم از آن وجود نداشت.

درنتیجه در داخل بازار و پشت به دیوار آشپزخانه تکیه، سقاخانه‌ای طراحی و اجرا شد که حال و هوایی متناسب با بازار حسن‌آباد داشت. یک دهنه آجری با قوس صفوی که به وسیله کاشی هفت‌رنگ با نقوش اسلیمی بر زمینه لاجوردی و کتیبه یا اباعبدالله خط ثلث در وسط با سنگ حجاری‌شده با بیت «از آب هم مضايقه کردند کوفيان/ خوش داشتند حرمت مهمان کربلا» اجزای این سقاخانه را تشکیل می‌دادند.

سقاخانه دوم در گذر گردشگری حاج‌آقانورالله واقع در خیابان حافظ بود که تبدیل یک صندوق‌خانه کوچک یک خانه دوره پهلوی اول سقاخانه بود. این خانه در آزادسازی گذر در دهه 80 تخریب شده بود و تنها قسمتی از صندوق‌خانه‌اش مانده بود.

تیم طراحی سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان برای نخستین بار از نقاشی‌ کتاب‌های چاپ سنگی دوره قاجار برای کاشی این سقاخانه استفاده کرد. شمائل حضرت عباس (علیه‌السلام) سوار بر اسب با «کتیبه السلام علیک یا ابوالفضل العباس» به خط شکسته‌نستعلیق بر کاشی بدون لعاب از دیگر نوآوری‌های این سقاخانه است. کتیبه دایره‌ای کاشی معرق مزین بر حدیث نبوی (صلی‌الله علیه وآله وسلم) «ان الحسین مصباح الهدی و سفینة النجاة» بر بالای این سقاخانه و درِ فلزی فرفوژه (متناسب با فلزکاری دوره پهلوی اول) به همراه آجرکاری سنتی و سنگ ازاره جندق از دیگر عناصر این سقاخانه است.

سومین سقاخانه که در حال احداث است، سقاخانه بازارچه درب کوشک است که سقاخانه‌ای تاریخی بوده و به میزان زیادی تخریب شده بود. این سقاخانه در جریان احیای بازارچه درب کوشک توسط سازمان نوسازی مورد واکاوی قرار گرفت و قسمتی از سنگاب و حوضچه آب احیا شد. این سقاخانه دارای نقاشی دیواری بوده که متأسفانه تخریب شده و شواهدی از آن باقی نمانده است. از این رو تصمیم گرفتیم بر دیوار جنوبی آن از نقاشی مکتب سقاخانه دوره قاجار استفاده کنیم که ضمن معرفی این هنر فراموش شده‌، تداعی‌کننده جایگاه این سقاخانه دارای نقاشی دیواری باشیم. در فلزی مشبک، کف سنگ گندمک و احیای حوضچه و بخشی از سنگاب، دیگر عناصر این سقاخانه تخریب‌شده است.

آن‌طور که ایزدخواستی روایت می‌کند، «ارائه زیبایی به شهر» یکی از کارکردهای سقاخانه‌هاست که در نیم قرن اخیر کمرنگ شده؛ در صورتی که این المان‌ها می‌توانند نقش مهمی در طراحی سیما و منظر شهری ایفا کنند.مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان همچنین تصریح کرد: «سومین کارکرد سقاخانه‌ها بازگرداندن اصفهانیت به اصفهان است.»

به گفته ایزدخواستی شهرهایمان بسیار به هم شبیه شده‌اند. اگر در قدیم با دیدن عکس از اصفهان و یزد و شیراز به راحتی می‌‎توانستید تشخیص بدهید که هر عکس از کدام شهر است، حالا چنان رفتارهای شهرسازانه شبیه به هم پیش رفته‌اند که تشخیص سخت شده است؛ بنابراین می‌توان گفت احداث سقاخانه‌های جدید حرکتی در راستای «نشان‌دار کردن» هویت شهری اصفهان است. مخصوصا وقتی از هنرهای مکتب اصفهان استفاده کنیم؛ بنابراین این جریان می‌تواند در خلق هویت شهری، پویایی فضای شهری و ایجاد حس تعلق به شهر مفید و تأثیرگذار باشد.