حاصل هفتادسال علاقه به قلمکار نقاشی
مرتضی بخردی، معمار داخلی و مؤسس گالری کلاسیک اصفهان و خانه بخردی می‌گوید: «پارچه‌های قلمکار نقاشی ارائه‌شده در این نمایشگاه مربوط به مجموعه شخصی من است که توسط مرحوم حسن پورصناعی و سحر موسوی نقاشی شده‌اند و بخش‌های قلمکارسازی با مهر نیز توسط آقای علیرضا بطلانی انجام شده است؛ ضمن اینکه همه طرح‌های موجود ایده‌های من بوده که به نقاشان ارائه‌شده است. پارچه‌هایی که توسط مرحوم پورصناعی نقاشی شده‌اند، مربوط به حدود سی سال پیش هستند که ایشان ایده‌ها و طرح‌های من را اجرا می‌کرد، سپس این کار متوقف شد تا اینکه از سال 97 خانم موسوی نقاشی بخش دیگری را شروع کرد و در نهایت به یک مجموعه تبدیل شدند.»
او در ادامه می‌گوید از هفت‌سالگی به پرده‌های قلمکار و نقوش آن‌ها علاقه پیداکرده است و این علاقه همواره در درون وی وجود داشته تا اینکه با ورود به دانشگاه هنر، نگاه تخصصی و هنری‌تری به آن‌ها یافته است.
مرتضی بخردی سپس متنی را که در ورودی نمایشگاه باغ جست نگاشته، قرائت می‌کند: «اتاق پذیرایی خانه ما در اصفهان اتاق سه‌دری بود که ارسی‌های آن رو به ایران و حیاط باز می‌شدند و جلوی هرکدام، پرده‌های قلمکار آویزان بود. به‌خوبی آن نوروز ۱۳۲۹ را به یاد می‌آورم. انگاری همین دیروز بود. خانه‌تکانی قبل از نوروز، زمانی پایان یافت که پدرم آخرین پرده ارسی را به دیوار آویخت. ما بچه‌ها که محو تماشای سبیل شاه‌عباس و رنگ‌های تند آن بزم روی پرده قلمکاری وسط سه‌دری شده بودیم، دائما از پدر و مادر می‌پرسیدیم: بابا! مامان! این شاهه کیه؟ چه کارها کرده …؟ آن‌ها هم با صبر و حوصله داستان شکوه و فراوانی اصفهان دوره صفوی و همچنین کاخ و باغ‌های آن زمان را برای ما تعریف می‌کردند و ما بچه‌ها سراپا گوش می‌شدیم. دو پرده قلمکار دیگر، صحنه‌هایی از ادب فارسی را حکایت می‌کردند، یکی هجران مجنون و دیگری عشق خسرو برای شیرین، هر داستان در چند صحنه و با ریتمی پویا به تصویر درآمده بود؛ چنان‌که گویی استاد قلمکار ساز از روی فیلم‌نامه‌ای این صحنه را به روی پرده کشیده بود. صحنه‌هایی که در پویایی مدام بودند و هرگاه موجی در پرده قلمکار می‌افتاد، درصحنه دیگر به آن صحنه‌ها اضافه می‌شد. نخست، شعاع نوری که از پشت پرده قلمکار، شیشه‌های هزارویک رنگ ارسی‌ها را می‌شکافت و دیگری گل رز حیاط خانه که فصل‌به‌فصل چهره عوض می‌کرد. بیش از نیم‌قرن از آن روزها می‌گذرد و هنوز هم صحنه‌های پرده قلمکار، گل رز، حیاط و شیشه‌رنگی‌های ارسی مرا به یاد آن چشم‌انداز سه‌گانه اسرارآمیز می‌اندازد، ولی افسوس این چشم‌انداز تکرارناپذیر است. پرده‌های قلمکار، شیشه‌رنگی‌ها، گل رز و… پدر و مادری که از میان رفتند!»
مؤسس گالری کلاسیک و خانه بخردی اصفهان با بیان اینکه مجموعه پارچه‌های قلمکار نقاشی نمایشگاه باغ جست چهار سال پیش در فرانسه نمایش داده شد و این اولین بار است که در ایران و آن‌هم در اصفهان ارائه می‌شود، تصریح می‌کند: «پرده‌های قلمکار معمولا دارای موضوع‌های مختلفی بوده‌اند که شامل موضوع‌های شاعرانه، عاشقانه یا بزمی و رزمی و موضوعات مذهبی، طبیعت و یا کپی‌هایی از بناهای تاریخی در زمینه‌های مختلف و یا موضوعات عمومی بودند و کاربری‌های مختلفی داشته‌اند و این موضوع‌ها را حتی در چند پلان روی پرده نشان می‌دادند، یعنی حالت انیمیشن داشته است، بنابراین داشتن موضوع، یکی از مباحث مهم در پرده‌های قلمکار نقاشی بوده است که البته متأسفانه این هنر درحال حاضر کار نمی‌شود و فقط قلمکار مهری وجود دارد.»
بسیاری از ارزش‌ها از دید آدمی خارج است!
مرتضی بصراوی نمایشگاه‌گردان باغ جست نیز می‌گوید: «بعد از آنکه طرح برگزاری این نمایشگاه از سوی حوزه هنری و آقای بخردی برنامه‌ریزی شد آثار برای بنده ارسال گردید تا نمایشگاه‌گردانی آن را به عهده بگیرم و من نیز با دیدن مجموعه آثار که شامل پارچه‌های قلمکار نقاشی هستند موافقت خودم را برای نمایشگاه گردانی اعلام کردم. علت جذابیت آثار برای من این بود که فردی سعی کرده از روی علاقه تصاویر قاجاری را با روایت خودش بازسازی کند و در این بین هنر نقاشی قلمکار و قلمکار مُهری را با یکدیگر ترکیب کرده است. از این‌رو من هم سعی کردم خوانش خودم را از کارها داشته باشم و نمایشگاه‌گردانی این مجموعه را به‌عهده گرفتم.»
او با اشاره به انتخاب نام باغ جست می‌افزاید: «ابتدای نمایشگاه دسن‌های می‌بینید که نوعی فاصله‌گذاری با مخاطب ایجاد می‌کند تا بیننده با فضای طرح‌های این آثار بیشتر درگیر شده و صرفا جذب زیبایی‌شناسی آن‌ها نشود، بلکه بیشتر به آن‌ها فکر کند و درباره این موضوع که چگونه شکل‌گرفته‌اند و چه طرح‌هایی دارند کمی تأمل کند. تفکر و تأمل مخاطب روی آثار نمایش‌داده‌شده قطعا باعث می‌شود که در بعضی آثار با قسمت‌های مخدوش‌شده نیز مواجه شویم که البته مخدوش‌شدن چاپ مهرها با ویدئویی که برای نمایشگاه ساخته‌شده ارتباط دارد، به این معنا که بسیاری از ارزش و خلاقیت‌ها در فضای امروز نادیده گرفته می‌شوند. انتخاب نام باغ جسُت یا باغ جَست برای نمایشگاه نیز از همین موضوع گرفته‌شده است، چراکه وقتی من با آقای رسول کمالی در حال ساختن این ویدئو بودیم به این نتیجه رسیدیم که هم بحث جست‌وجوکردن درمورد باغ در این نام مستتر است و هم باید فضای باغ گونه متن قلمکارها مورد توجه باشد و از سویی دیگر نیز برگذشتن از آن‌ها به معنی شناخت و فراروی از آن‌هاست.»
بصراوی با اشاره به بخش دیگری از نمایشگاه که با نام حاشیه به ارائه مهرهای قلمکارسازی اختصاص‌یافته است، تصریح می‌کند: «تعداد مهرهای به‌نمایش‌درآمده 150عدد است که متعلق به مجموعه آقای پارسا پورابراهیم از طراحان، موزیسین‌ها و مجموعه‌دارهای اصفهان است و همگی به دوره قاجار و پهلوی اول و دوم تعلق دارند که از ایشان امانت گرفته‌شده و در فضای گالری به‌صورت معلق چیدمان شده و نام این بخش، حاشیه است. علت انتخاب این نام هم از حاشیه پارچه‌های قلمکار گرفته‌شده است که به‌صورت مهری چاپ‌شده و هم اینکه نمایش مهرها حاشیه‌ای بر خود نمایشگاه پارچه‌های قلمکار نقاشی بوده است، یعنی اگر نمایشگاه پارچه‌های قلمکار را نمایشگاه اصلی بگیریم، نمایش مهرها حاشیه‌ای برای آن است.»
این نمایشگاه‌گردان درباره علت چیدمان معلق مهرها نیز می‌گوید: «من مهرها را به‌صورت معلق نشان دادم تا مخاطبان را به این مسئله ارجاع بدهم که ما بسیاری از این ارزش‌ها را نمی‌بینیم و بخشی از این مهرها اصلا از دید ما خارج است، یعنی اگر من همه آن‌ها را روی دیوار گذاشته بودم بیننده به راحتی می‌توانست آن‌ها را ببیند، اما در حالت معلق باید سعی بسیاری داشته باشد و مهرها را با دست صاف کند تا آن‌ها را ببیند یعنی هدف من این بود که مخاطب درگیری و تعامل داشته باشد و مهرها را زیرورو کرده و آن‌ها را پیدا کند.»
بصراوی همچنین در بروشور ارائه‌شده در نمایشگاه آورده است که «رویداد باغ جست، جستاری در متن قلمکار است، متنی ترکیب‌یافته و بازسازی‌شده از دورانی به دورانی دیگر. باغ جست در هیاهوی این دوران، هم در پی یافتن منشأها و هم در تلاش برای فراروی از کلیشه‌هاست. متن قلمکار با کلیشه و مهر عجین است و این خود بهترین عامل و پتانسیل رفتارهای متنوع، بهنجار و گاه نابهنجار در تولید تصویری آن شده است. پرده نقاشی قلمکار، یک ترکیب مولتی‌مدیا در هنری بومی-تولیدی بوده است و عناصر تصویری و روایی آن با روزمرگی زیست در ارتباط بوده. مدیاهای به‌کاررفته در این رویداد از جمله ویدئوآرت- چیدمان و گرافیک در تعامل با متن قلمکار به کار گرفته‌شده است تا وضعیتی ترکیبی و چالش‌برانگیز را احیا کند.»
قلمکار نقاشی تلفیقی از هنر مدرن و سنتی است
مجتبی شاهمرادی، رئیس حوزه هنری اصفهان نیز بابیان اینکه اولین بار در بازدید خود از خانه بخردی موفق به دیدن مجموعه پارچه‌های قلمکار نقاشی مرتضی بخردی شده است، می‌گوید: «حدود هفت ماه قبل بخت یارم شد و پارچه‌های قلمکار نقاشی را در خانه آقای بخردی دیدم و یکی از نکات جالب در مورد پارچه‌ها این است که همگی به سفارش آقای بخردی و توسط مرحوم حسن پورصناعی و خانم سحر موسوی نقاشی شده‌اند و در حاشیه آن‌ها نیز چاپ مهری قلمکار وجود دارد که این بازدید، آغازی برای برگزاری نمایشگاه باغ جست بود.»
او می‌افزاید: «قلمکار نقاشی تلفیقی از هنر مدرن و سنتی است که محتوای آن‌ها معمولا به چندبخش تقسیم می‌شود؛ یک بخش از آن‌ها داستان‌هایی است که در میراث ادبی ما و به‌طور ویژه در شاهنامه وجود دارد، بخشی دیگر روایت‌ها و قصه‌های قرآنی مثل داستان حضرت یوسف است و بخش سوم نیز نقاشی‌های انتزاعی یا منظره است. البته هنر منقوش‌کردن پارچه به‌صورت چاپ نقوش از قدمت بالایی برخوردار است و مدارکی از دوران پیش از اسلام در ایران نیز به‌دست‌آمده است، اما قلمکار نقاشی و چاپ قلمکار با مهر و قالب از دوره ایلخانی در ایران مرسوم شد و در دوران صفویه گسترش یافت و بعدها با نقاشی آثار مکتب سقاخانه روی پارچه‌ها نیز شناخته شد و وقایع عاشورا نیز روی آن‌ها ترسیم می‌شدند که در پرده‌خوانی‌ها هم مورد استفاده قرار می‌گرفت.»
رئیس حوزه هنری اصفهان تصریح می‌کند: «مجموعه ارائه‌شده در نمایشگاه باغ جست بسیار جذاب است و می‌تواند فضای جدیدی را در حوزه قلمکار به روی همه ما باز کند و هرچند هنری با قدمتی بسیار بالاست، اما امروزه کمتر دیده می‌شود و می‌تواند برای مخاطبان جذاب باشد. به همین دلیل نگاه ما این است که با جلب و جذب مخاطب به هنر قلمکار نقاشی، یادآوری کنیم که حتی امروز نیز می‌توان از چنین پرده‌های نقاشی‌شده‌ای در خانه‌ها استفاده کرده و فضای جدیدی را در خانه‌های ایرانی ایجاد کرد.»
شاهمرادی با بیان اینکه برای نمایشگاه باغ جست ویدئو آرتی توسط آقای مرتضی بصراوی و رسول کمالی ساخته‌شده که به ارتباط بیشتر مخاطب با نمایشگاه کمک می‌کند، ادامه می‌دهد: «این نمایشگاه چند سال قبل در کشور فرانسه نیز به نمایش درآمد و همان زمان هیئتی از فرانسه به شهر اصفهان آمد و قرار بود که مکانی به نام خانه قلمکار در اصفهان ایجاد شود که متأسفانه به دلیل بدقولی‌های صورت‌گرفته و عدم همراهی‌های لازم، این کار انجام نشد و اکنون این پرده‌ها برای اولین بار در اصفهان نمایش داده می‌شود.»
او با اشاره به نمایشگاه «حاشیه» نیز تصریح می‌کند: «یکی از مراحل ایجاد پارچه‌های قلمکار در هنر قلمکارسازی، استفاده از قالب‌هایی است که با استفاده از چوب و توسط هنرمندان رشته قالب قلمکار تراشی ساخته می‌شود، ازاین‌رو، با توجه به اینکه در حاشیه‌های تعدادی از پارچه‌های قلمکار نقاشی در نمایشگاه باغ جست از نقوشی استفاده‌شده که به روش مُهری بر روی پارچه‌ها چاپ‌شده‌اند، بنابراین نمایشگاه دیگری در حاشیه نمایشگاه اصلی در نظر گرفته شد که در آن 150 قالب مهری هنر قلمکارسازی نمایش داده‌شده و در چیدمان آن‌ها سعی شده حالتی از تعلیق را به مخاطب منتقل کرده و این نکته را یادآوری کند که هنر قلمکار با چه زحمات و مشقت‌هایی همراه است.»
شاهمرادی ادامه می‌دهد: «همچنین در بروشور نمایشگاه آمده است که «قلمکار اگرچه امروزه در زندگی ما کمتر به چشم می‌خورد و بیشتر کارکردی تزئینی دارد، اما یکی دو نسل پیش، آن را در جای‌جای زندگی خود می‌دیدند و برایشان نقشی کاربردی‌تر داشته است. از پرده آویخته بر ورودی صندوقخانه‌ها، که انگار نگهبان اسرار و حافظ گنج‌های آن بود، تا لچکی آویخته از طاقچه‌ها که با نقش و نگاری از گل‌های ساده و رنگ‌های مخصوص به خود، دیوارهای گچی و کاه‌گلی را جلا می‌بخشید؛ از سفره‌های آن روزها که وقتی دور آن گرد می‌آمدند، شعرهای حاشیه یادآوری می‌کرد که «شکر نعمت، نعمتت افزون کند»؛ تا محرم‌ها که کتیبه‌های قلمکار ِ «باز این چه شورش است ….» محتشم، می‌شد لباس سوگ تکیه محله. خانه‌های ساکت و اتاق‌های خلوت قدیمی هنوز نقش‌های شیر و طاووس و سرو بزم و رزم و… را در خاطر دارند که در دنیای خالی از رنگ و تلویزیون و اینترنت آن روزگاران، دیدنشان نیروی تخیل و قصه‌پردازی کودکان و حتی بزرگ‌سالان را بارور می‌کرد. رویداد «باغ جست» و «حاشیه» اشاره‌ای است به آن دنیای در حال فراموشی و در جست‌وجوی رنگ و نقش و یادهای آن باغ‌های خیالی.»
گفتنی است علاقه‌مندان می‌توانند برای بازدید از نمایشگاه‌های «باغ جست» و «حاشیه» تا روز چهارشنبه سیزدهم مردادماه همه‌روزه به‌جز روزهای تعطیل به گالری‌های بوستان، گلستان و تک اثر، واقع در عمارت تاریخی سعدی اصفهان مراجعه کنند.
