به گزارش اصفهان زیبا؛ سکونتگاه‌های غیررسمی به‌عنوان یکی از چالش‌های مهم اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و مدیریتی در بسیاری از شهرهای بزرگ جهان شناخته می‌شود و کشور ما نیز به سبب توزیع ناعادلانه امکانات شهری و تمرکز این امکانات در شهرهای بزرگ و کلان‌شهرها، با این چالش به نحوی جدی مواجه است.
در این زمینه، به مرور یک مقاله پژوهشی به نام «تحلیل اثرات اسکان غیررسمی بر پایداری محلات شهری» می‌پردازیم که مورد مطالعه خود را محله فرودگاه شهر یزد قرار داده است.
این پژوهش توسط علی حسینی، استادیار گروه جغرافیای انسانی دانشگاه تهران؛ پژمان رضایی، استادیار گروه جغرافیای دانشگاه یزد و علی مؤمنی، دانشجوی کارشناسی‌ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری دانشگاه تهران در سال 99 نگاشته شده است.
رشد بی‌رویه شهرنشینی
در این مقاله، پس از اشاره به رشد بی‌رویه شهرنشینی بدون درنظرگرفتن امکانات موجود در شهرها به‌عنوان یکی از دلایل اصلی در ایجاد سکونتگاه‌های غیررسمی، چنین می‌خوانیم: هرچند سابقه شکل‌گیری نخستین سکونتگاه‌های غیررسمی به سال‌های 1320 تا 1325 بازمی‌گردد، شکل گسترده آن به دهه‌های 1340 و 1350 شمسی و به‌دنبال خط‌مشی‌های سیاسی و اقتصادی دولت بازمی‌گردد؛ چنانکه عملا در این دوران اصلاحات ارضی و فروپاشی نظام سنتی کشاورزی، زمینه‌های آزادسازی نیروی کار روستایی را فراهم کرد.
در کنار این عوامل، جاذبه‌های شهری و زمینه‌های کار برای بخشی از نیروی کار آزادشده از روستاها، مهاجرت‌های گسترده را به‌دنبال داشت که با توجه به ضعف بنیه اقتصادی، بسیاری از خانوارهای روستایی به‌ناچار در اطراف شهرها ساکن شدند و همین عامل منجر به گسترش حاشیه‌نشینی پیرامون شهرها شد.
نویسنده در ادامه اشاره می‌کند که ناامنی، فقر در توسعه، واردآمدن آسیب‌های جدی به محیط‌زیست، نارسایی‌های خدماتی و زیرساختی، تخریب زیرساخت‌های شهری، دامن‌زدن به افزایش زباله‌های شهری، ساخت‌وساز و بلندمرتبه‌سازی‌های غیرقانونی و تخریب مناظر شهری از مهم‌ترین نتایج شکل‌گیری سکونتگاه‌های غیررسمی در شهرها به‌شمار می‌رود.
اما نکته قابل توجه دیگر در این زمینه این است که «شهرهای بزرگ کشورهای جهان سوم بیانگر جلوه‌ای از مجموعه ویژگی‌های متناقض هستند. این شهرها در مقایسه با دیگر مناطق یک کشور از امکانات بیشتری برخوردارند و بخش اعظم منابع ثروت و قدرت را در خود جمع کرده‌اند و درعین‌حال انواع فقر، نابسامانی و ناهنجاری را نیز در خود می‌پرورانند. انباشت سرمایه در این شهرها باعث جذب مهاجران از نقاط محروم به شهر می‌شود؛ همچنین از طریق پایین نگه داشتن سطح دستمزدها و افزایش تصاعدی قیمت‌ها، حلقه محرومیت را بر این قشر فاقد حامی تنگ‌تر کرده، بر شدت فقرشان افزوده و آن‌ها را به اسکان غیررسمی وادار می‌کند.»
توانمندسازی و توزیع منابع اقتصادی و اجتماعی
اینکه راهکار برون‌رفت از چالش شکل‌گیری سکونتگاه‌های غیررسمی چیست، پرسش دیگری است که نویسندگان مقاله به آن چنین پاسخ داده‌اند: توانمندسازی راهکاری برای توزیع مناسب منابع اقتصادی و اجتماعی به‌صورت پایدار است؛ چراکه شرایطی را فراهم می‌آورد تا زندگی اقشار کم‌درآمد و فقیر با تکیه بر ظرفیت‌های درونی و اولویت‌بندی نیازهایشان، توسط خودشان بهبود یابد.
محورهای اصلی این رویکرد عبارت‌اند از: برقراری کامل ارتباط بین بخش مسکن و برنامه‌ریزی کلان اقتصادی، پیوند همه‌جانبه برنامه‌ریزی مسکن با برنامه‌ریزی شهری، جهت‌گیری سیاست‌ها برای تحقق توانمندسازی خانواده‌ها با استفاده از سازمان‌های غیردولتی، توجه ویژه به مقولات فقر، محیط‌زیست، بهداشت در برنامه‌های مسکن و حضور دولت در هنگامی که بازار در تأمین مسکن با حداقل شرایط قابل‌قبول برای کم‌درآمدها مواجه است.
این حضور باید با حداقل پرداخت سوبسید که به دقت مدیریت شده و در عملکرد بازار انحراف ایجاد نکند، انجام پذیرد و نهایتا فراهم‌آوردن شبکه‌های زیربنایی و اعطای حقوق مالکیت در مناطق حاشیه‌نشین موجود.
متغیرهای مؤثر بر پایداری سکونتگاه‌های غیررسمی
آنچه قابل‌توجه است، نتیجه بررسی پژوهشگران درخصوص سکونتگاه‌های غیررسمی در محله فرودگاه شهر یزد است که متغیرهای مؤثر بر پایداری این سکونتگاه‌ها را شرح داده است.
برخی از این متغیرها عبارت‌اند از: مسائل اجتماعی (تحصیلات، مهاجرت، طلاق، سرقت و…)، مسائل اقتصادی (درآمد، اشتغال، بیکاری و…) و مسائل کالبدی (امکانات آموزشی، خدمات درمانی، حمل‌ونقل، مسکن و…). اما چهارمین بخش از متغیرها به مسائل مدیریتی اشاره دارد که در میان آن‌ها نکته‌های جالبی برای مدیران شهری وجود دارد.
این متغیرها عبارت‌اند از: بازدید مسئولان از محله، تسهیلات بانکی، پوشش بیمه، رضایت از وضعیت مدیریت شهری، اهمیت‌دادن مدیران شهری به مشارکت مردم، تمایل مردم به مشارکت با مدیران شهری، پارتی‌بازی مدیران، اهمیت شهرداری به اسکان حاشیه شهر، فعالیت و حضور به‌موقع نیروهای امدادی و عملکرد مدیریت محلی شوراهای محله.
