به گزارش اصفهان زیبا؛ در سالنمای جمهوری اسلامی ایران، روز ۲۲ مرداد به نام و یاد قیام دلیران تنگستان علیه قوای انگلیس به‌ثبت‌رسیده است. رئیس‌علی دلواری که رهبری قیام دلیران تنگستان در برابر بیگانگان را برعهده داشت، فرزند رئیس محمد، کدخدای روستای دلوار بود.
سال تولد او با اندکی اختلاف ۱۲۹۹ و ۱۳۰۳ قمری، حدودا مصادف با ۱۲۶۱ هجری شمسی ثبت‌شده و محل تولد او نیز روستای دلوار، بندر کوچکی در پنجاه‌کیلومتری شهر بوشهر که مرکز یکی از بخش‌های ساحلی شهرستان تنگستان است، ضبط‌شده است.
سیطره قدرت استعماری در ارکان سیاسی و اقتصادی ایران، به‌ویژه در دوران حکومت سلسله‌های قاجار و پهلوی، رابطه نابرابری بین دولت ایران و دولت استعماری برقرار کرده بود؛ لذا در آن زمان و در مقابل این رویه زبونانه دولت، اشخاص، گروه‌ها و محافل ملی و مذهبی فراوانی در کشور به مبارزه با استعمار بیگانگان و حفظ استقلال و تمامیت ارضی ایران می‌پرداختند.
آن‌ها نه‌تنها سیطره بیگانه را نمی‌پذیرفتند، بلکه با روحی آزاد و همتی بلند در برابر آن‌ها قد برافراشتند و از استقلال و خاک میهن دفاع کردند. نمونه‌ای از این افراد، رئیس‌علی دلواری بود که جان خویش را در راه حفظ تمامیت ارضی جنوب کشور و حفظ اقتدار ایران بر خلیج‌فارس فدا کرد.
شایان ذکر است؛ بوشهر از زمان کریم‌خان زند رو به آبادی گذاشت و در زمان ناصرالدین‌شاه، رونق فراوانی یافت و به یکی از مهم‌ترین بنادر ایران مبدل شد. همین امر نیز سبب طمع بیگانگان، به‌ویژه انگلستان برای تسلط بر این خطه شد.
اولین حضور متجاوزانه انگلیسی‌ها به این بندر در زمان محاصره هرات توسط دولت ایران اتفاق افتاد. انگلیسی‌ها که به‌واسطه این محاصره، مستعمره هندوستان خود را درخطر می‌دیدند، برای انصراف ایران از تصرف هرات که کلید فتح هندوستان محسوب می‌شد، ۳۰ فروند کشتی جنگی به خلیج‌فارس فرستادند و پس‌از جنگ با دلاورمردان تنگستان این بندر را تصرف کردند.
این درگیری بین باقرخان ضابط تنگستانی و پسرش احمدخان تنگستانی و یارانشان با ۴۰۰ تفنگچی متجاوز در قلعه ری‌شهر روی داد که منجر به شهادت احمدخان تنگستانی و یارانش شد.
دومین هجوم قوای انگلیس به بوشهر قبل از آغاز جنگ جهانی اول اتفاق افتاد. این حمله بر اساس پیمان سری سال ۱۹۰۷ میلادی که بین دو کشور روسیه و انگلستان منعقد شده بود، صورت گرفت. در این تفاهم‌نامه، دو کشور مذکور، ایران را به‌منظور نفوذ و چپاول به دو قسمت بین خودشان تقسیم کرده بودند.
بر این اساس، بوشهر تحت نفوذ انگلیسی‌ها قرار می‌گرفت؛لذا کشتی‌های جنگی انگلستان در مقابل بوشهر لنگر انداخته و نیروهای متجاوز در ۱۷ مرداد ۱۲۹۴ ق بوشهر را به اشغال خود درآوردند. یک روز پس‌از اشغال بوشهر، چهار نفر از ساکنان آن علیه اشغالگران اعتراض کردند؛ولی بلافاصله دستگیر و به هندوستان تبعید شدند.
رئیس‌علی دلواری با شروع نهضت مشروطیت درحالی‌که ۲۴ سال بیشتر نداشت، ازجمله پیشگامان مشروطه‌خواه در جنوب ایران بود و همکاری نزدیکی با محافل انقلابی و عناصر مشروطه‌طلب در بوشهر، تنگستان و دشتی داشت. او کم‌کم پا به عرصه مبارزه‌هایی علیه استعمار انگلیس گذاشت؛ مثلا در یک اقدام مؤثر در ۱۳۳۱ ق به چند فروند کشتی انگلیسی که برای صید مروارید به حوالی خارک و بحرین آمده بودند، یورش برد.
در این نبرد چند تن از دو طرف کشته شدند؛ ولی سرانجام رئیس‌علی پیروز شد و توانست اموال و اسباب کشتی‌های انگلیسی را تصرف کند. انگلیسی‌ها از او خواستند که اموال را بازگرداند و خسارت کشته‌شدگان را بپردازد؛ اما او به‌هیچ‌وجه تن به این خواسته آن‌ها نداد.
رئیس‌علی در این سال‌ها به‌مرور مشهور شد؛ به‌طوری‌که شخصیت‌های خارجی دیدار با او را به‌عنوان شخصیت برجسته خطه جنوب لازم می‌شمردند.
با شروع جنگ جهانی اول مبارزه مردم تنگستان، به‌ویژه مبارزه نیروهای تحت امر رئیس‌علی، ابعاد تازه‌ای یافت. رئیس‌علی به سبب ضدیت با انگلیسی‌ها با نیروهای آلمانی و به‌ویژه با واسموس، نایب کنسول آلمان، طرح دوستی ریخت و به تشویق او با دیگر بزرگان محلی، ائتلافی بر ضد انگلیسی‌ها تشکیل داد.
علاوه بر این، او با نوشتن نامه و مخابره تلگراف به تهران، شیراز و نجف، نارضایتی خود را از حضور نیروهای بیگانه در ایران اظهار و آمادگی‌اش را برای مقابله با انگلیسی‌ها اعلام کرد.
در این زمان، مقامات انگلیسی پس‌از اشغال بوشهر، به‌منظور سهولت در دستیابی و پیشروی به سمت شیراز، دو نفر از مأموران اجرایی خویش را برای انجام مذاکره با رئیس‌علی دلواری مأمور کردند. آن‌ها مأمور شدند تا موافقت رئیس‌علی را مبنی‌بر پیاده‌شدن قوای انگلیس در کرانه خلیج‌فارس و سپس حرکت به‌سوی شیراز جلب کنند.
آن‌ها ضمن ملاقات با رئیس‌علی اعلام کردند که در صورت صرف‌نظر او از قیام علیه قوای استعماری انگلیس، مقامات این کشور، ۴۰ هزار پوند به او خواهند داد. رئیس‌علی با شجاعت تمام پاسخ داد: چگونه می‌توانم بی‌طرفی اختیار کنم؛ درحالی‌که استقلال ایران در معرض خطر جدی قرار گرفته است.
مقامات انگلستان پس‌از دریافت این جواب، نامه‌ای تهدیدآمیز خطاب به او نوشتند. رئیس‌علی در پاسخ آن‌ها نوشت: خانه ما کوه است و انهدام و تخریب آن خارج از حیطه قدرت و امکان امپراتوری بریتانیای کبیر است. بدیهی است که در صورت اقدام آن دولت به جنگ، ما تا آخرین حد امکان مقاومت خواهیم کرد.
به‌هرتقدیر قیام آغاز شد و دلیران تنگستان با ایمانی راسخ، در کنار بهره‌گیری از شیوه‌های نبرد چریکی به دفاع از وطن پرداختند و چنان ضربه‌هایی بر دشمن وارد کردند که سرفرماندهی نیروهای انگلیسی، نیروهای آماده اعزام به بغداد را جهت مقابله و حمله به پایگاه رئیس‌علی دلواری به بوشهر فراخواند.
بااین‌حال رئیس‌علی و یارانش، شکست‌های سختی بر نیروهای دشمن وارد کردند؛ سپس آماده نبرد در بوشهر و بازپس‌گیری این شهر شدند؛ اما شب قبل‌از انجام این عملیات، یعنی دوازدهم شهریور ۱۲۹۴ خورشیدی، یکی از افراد خائن که خود را در میان یاران رئیس‌علی جا داده بود، از پشت سر، دلیرمرد تنگستانی را مورد هدف قرارداد و به شهادت رساند.
پس‌از کشته‌شدن رئیس‌علی، پیکر او به کورک سادات انتقال یافت و سپس به قریه ملکی در دلوار برده شد. روز بعد جنازه را در صحن امامزاده کل‌بند به خاک سپردند و حدود شش ماه بعد، پیکر او را به نجف و قبرستان وادی‌السلام انتقال دادند.
وقتی خبر کشته شدن او در ایران انعکاس یافت، همه مردم سوگوار او شدند. رئیس‌علی دلواری در طول زندگی خود، همواره مهربان و خوش‌رفتار و در دستگیری از مستمندان کوشا بود. ارتباط او با علما و روحانیان منطقه خوب بود؛ به‌ویژه با آیت‌الله بلادی و شیخ محمدحسین برازجانی، دوستی صمیمانه‌ای داشت.
آداب‌ورسوم مذهبی را با دقت اجرا می‌کرد و دریافت هرگونه هدایا از مردم را حرام می‌شمرد. هرچند رئیس‌علی تحصیلات منظمی نداشت، از نامه‌هایی که به شیخ برازجانی می‌نوشت، چنین برمی‌آمد که با اشعار حافظ آشناست.
او دارای مکارم اخلاق و سجایای نیک بود و در سایه صدق، صفا، یکرنگی، حسن خلق و روشنی افکار در میان مردم از مقبولیت خاصی برخوردار بود و این موضوع، رشک و حسد بزرگان را در پی داشت. قیام رئیس‌علی و طرفدارانش در ادبیات و شعر منطقه نفوذ کرد و آثاری درباره آن پدید آمد.
