به گزارش اصفهان زیبا؛ ماه مبارک رمضان آغاز سال عبادی مؤمنان است؛ زیرا در این ماه توشه قرب به درگاه خداوند را فراهم آورده و در طول سال پیش رو از آن بهره می‌برند؛ لذا این ماه در نزد حضرات معصومین از اهمیت زیادی برخوردار بوده است؛ برای نمونه، حضرت سجاد(ع) در ادعیه ۴۴ و ۴۵ صحیفه سجادیه متذکر وظایف روزه‌دار، اهمیت این ماه و برکات و ویژگی‌های آن در قالب راز و نیاز با خدا شده‌اند.
بهره‌گیری مناسب از فرصت معنوی ماه مبارک رمضان نیازمند شناخت دقیق این ماه و آشنایی با شیوه صحیح مواجهه با آن است. با مراجعه به آیات نورانی وحی و روایات معصومین(ع)، امکان دستیابی به این شناخت فراهم می‌شود و لذا رجوع به کلام معصومین در این امر راه‌گشاست.
در میان کتب حدیثی منسوب به ائمه اطهار(ع)، صحیفه سجادیه پس‌از نهج‌البلاغه معتبرترین کتاب حدیثی است. در میان ادعیه این کتاب گران‌قدر، دو دعا با عناوین ورود به ماه مبارک و وداع با ماه رمضان، دربردارنده مضامین مرتبط با شیوه بندگی در این ماه است.
امام سجاد(ع) به واسطه این ادعیه در پی ارائه الگوی بندگی در ماه مبارک رمضان بوده و تلاش داشته‌اند تا مفاهیم و آموزه‌های بندگی، آداب نظری و عملی روزه‌داری، اعمال ماه رمضان و آثار دنیوی و اخروی آن را به مخاطبان خود تعلیم دهند و الگویی جامع برای بندگی خدا ترسیم کنند.
بخشی از آداب بندگی خداوند، شامل آداب فردی در دو ساحت معرفتی و عملی است؛ بدین‌معنا که هر شخص باید نسبت‌به اموری معرفت یافته و سپس بر مبنای آن معرفت، اعمالی را انجام دهد. امام سجاد در فرازهای متعددی در صحیفه سجادیه، خداوند را برای بندگان معرفی می‌کنند؛ به‌عنوان نمونه ایشان در دعای ۴۵ چنین بیان می‌دارد:«خدایی که میل و رغبت به پاداش ندارد؛ چون بی‌نیاز از آفریده‌هاست و خدایی که بر عطابخشی‌اش پشیمان نمی‌شود و خدایی که پاداش بنده‌اش را مساوی و برابر نمی‌دهد، بلکه پاداشش پیش‌از عمل بنده است.»
در ادامه این یادداشت به بررسی تطبیقی فرازهایی از این ادعیه شریف با آیات نورانی وحی پرداخته می‌شود. حمد خداوند در نعمت هدایت امام چهارم، حضرت سجاد(ع) در فراز آغازین دعای ۴۴ درباره نعمت هدایت چنین می‌فرمایند: «حمد و سپاس خداوندی را که ما را به حمد و سپاس خویش رهنمون ساخت و از جمله حامدان خود قرار داد تا از شکرگزاران احسان او باشیم و ما را در برابر حمد و سپاس خویش پاداش داد؛ چنان‌که نیکوکاران را پاداش می‌دهد.»
این مضامین با اندکی تغییر در آیه ۴۳ سوره اعراف نیز بیان‌شده است. موضوع آیه عطای آرامش کامل به بهشتیان است که آن‌ها خداوند را به‌دلیل این آرامش حمد و سپاس می‌گویند. علامه طباطبایی معتقد است که بهشتیان خداوند را به‌دلیل اینکه به راهی هدایتشان کرده که ایمان و عمل صالح در دل خود داشته و نتیجه آن بهشت و آرامش بهشتی است، حمد می‌گویند.
امام(ع) در شروع دعا ستایش خدا را برای هدایت به سوی ادای حمد به‌جا می‌آورند و حمد را برای حمد ضروری می‌دانند؛ زیرا از نعمت‌های بزرگ الهی آن است که به بندگان خود شعوری کرامت فرموده که او را سزاوار ستایش و حمد بدانند و این خود نعمتی است که هر کسی شایسته برخورداری از آن نیست.
امام در ادامه در مقام ستایش الهی می‌فرمایند: «و ستایش برای خدایی است که ما را به راه‌های احسان خویش پویا ساخت تا به فضل و نعمت او به سوی خشنودی‌اش روانه شویم.» این مضامین نیز در آیه ۱۶ سوره مائده بیان شده‌است. امام یک ویژگی این مسیر را احسان معرفی نموده که انسان به هدایت الهی در این مسیر پیش می‌رود تا به رضوان الهی نایل شود؛ یعنی خداوند فقط راه را نشان نمی‌دهد و او را رها کند، بلکه اگر انسان هدایت را بپذیرد، خداوند او را در این راه پیش می‌برد.
نزول قرآن در شب قدر
امام زین‌العابدین در این دعا و در وصف ماه مبارک رمضان، می‌فرماید: «ماه رمضان، ماه روزه و ماه اسلام است؛ ماه قیام، ماهی که در آن قرآن نازل شد؛ قرآنی که راهنمای مردم و نشانه آشکار هدایت و تمیزدهنده حق از باطل است.» همین مضامین در آیه ۱۸۵ سوره بقره نیز ذکر شده است.
ماه رمضان برای روزه‌گرفتن انتخاب شده؛ چراکه این ماه بر سایر ماه‌ها برتری دارد و علت این برتری، نزول قرآن است. ارزش ماه رمضان به نزول قرآن است. امام سجاد (ع) در ادامه دعا، راجع‌به نزول قرآن در شب قدر و اوصاف این شب چنین می‌فرمایند: «آنگاه شبی از شب‌های این ماه را برگزید و بر شب‌های هزارماه برتری داد و آن شب را لیلةالقدر نامید. در آن شب، فرشتگان و روح به فرمان پروردگارشان به هر یک از بندگان او که بخواهد نازل می‌شوند؛ همراه با تقدیری تغییرناپذیر.»
این کلام امام دقیقا منطبق با مضامین آیه ۴ سوره قدر است. از استعمال فعل تنزل که دلالت بر مضارع استمراری دارد، چنین برمی‌آید که شب قدر منحصرا مخصوص به زمان پیغمبر اکرم و نزول قرآن مجید نبوده، بلکه امری مستمر است که به‌طور مداوم در هر سال تکرار می‌شود.
منظور از «من کل امر» نیز این است که فرشتگان برای تقدیر و تعیین سرنوشت‌ها و نزول هر خیر و برکتی در آن شب به سمت زمین نازل می‌شوند.
ملحق‌شدن به بندگان صالح
حضرت امام سجاد(ع) در ادامه دعا پس‌از آنکه از خداوند درخواست می‌نماید که بقیه ماه‌ها و روزهای سال نیز همچون ماه رمضان باشند، از خداوند می‌خواهد که ایشان جزو بندگان صالح قرار گیرند.
سپس بندگان صالح را چنین معرفی می‌فرماید: «و چنان کن که در شمار بندگان صالح تو درآییم. آنان که بهشت را به میراث برده‌اند و در آن جاویدان‌اند؛ آنان که همه آنچه را که باید ادا کنند، ادا می‌کنند و بازهم دل‌هایشان ترسان است؛ آنان که باید نزد پروردگارشان بازگردند؛ آنان که به کارهای نیک می‌شتابند و در آن بر یکدیگر سبقت می‌گیرند.» این بخش از کلام امام دقیقا ناظر به آیات ۱۱ و ۶۱ سوره مؤمنون است.
محافظت بر نماز
حضرت زین‌العابدین(ع) در فرازی دیگر از این دعا حفظ ارکان و مراتب نماز را از خداوند خواستار می‌شود: «چنان که به‌هنگام نماز همانند کسانی باشم که به منازل والای آن راه می‌یابند و همه ارکان آن را رعایت می‌کنند و آن را به وقت خود و به آیین بنده تو و رسول تو، محمد(ص) در رکوع و سجود و همه فضیلت‌هایش انجام می‌دهند؛ با کامل‌ترین وضو، طهارت و درنهایت خشوع به‌جای می‌آورند.»
برخی از ساختارهای عبارات این ادعیه در آیات ۳۴ سوره معراج و آیه ۹ سوره مؤمنون بیان شده است. در آیات مذکور نیز سخن از حفظ آداب، شرایط، ارکان و خصوصیات نماز است؛ آدابی که هم ظاهر نماز را از آنچه مایه فساد است، حفظ می‌کند و هم روح نماز را که حضور قلب است، تقویت می‌کند و هم اخلاقی را که سد راه قبول آن است از بین می‌برد.
طهارت اموال
امام سجاد(ع) درباره پاک‌شدن اموال، از خدا چنین تقاضا می‌کنند: «اموالمان را از هرچه به ناحق بر آن افزوده‌ایم، پیراسته دار و با ادای زکات، پاکیزه گردان. خداوندا! کمک کن تا اموالمان را از هرچه به ناحق در آن افزوده‌ایم، پیراسته داریم و با ادای زکات پاکیزه گردانیم.» این عبارات در آیه ۱۰۳ سوره توبه نیز ذکر شده‌است؛ آنجا که خداوند می‌فرماید:«از اموال آنان صدقه‌ای بگیر تا به‌وسیله آن پاکیزه‌شان سازی و بر ایشان دعا کن؛ زیرا دعای تو برای آنان آرامشی است و خدا شنوای داناست.»
امام سجاد (ع) با اقتباس از این آیه به پاکی مال به واسطه‌دادن زکات اشاره می‌کنند. در این آیه خداوند به پیامبر امر می‌کند که با گرفتن زکات، مال مسلمان را پاک نماید؛ اما در اصل پیامبر موظف است که وجود آنان را از رذایل اخلاقی همچون دنیاپرستی، بخل و امساک تطهیر کند و نهال نوع‌دوستی، سخاوت و توجه به دیگران را در آن‌ها پرورش دهد؛ همچنین با پرداخت زکات، مفاسد و آلودگی‌هایی که در جامعه به‌دلیل فقر، فاصله طبقاتی و محرومیت گروهی از جامعه به وجود آمده، برچیده می‌شوند.
مقابله بدی با خوبی
حضرت علی‌بن‌الحسین در فرازی دیگر از این دعا از خداوند درخواست می‌نماید که «قهر ظلم و دشمنی دیگران را با خوبی پاسخ‌گو باشیم و با آنان که از ما گسیخته‌اند، بپیوندیم و با آنکه در حق ما ستم روا داشته، به مقتضای انصاف رفتار کنیم و با آنکه با ما دشمنی ورزیده با مواسات برخورد کنیم؛ جز آن کسانی که به‌خاطر رضای تو با آنان دشمن شده‌ایم که با چنین دشمنی، هیچ‌گاه سخن از دوستی نگوییم و همدل نشویم.»
این فرازهای دعا با آیه ۳۴ سوره فصلت، هم‌مضمون است. حضرت همچنین با توجه به مفاهیم آیه ۲۹ سوره فتح مرز مسالمت با دشمن را نیز مشخص کرده‌اند.
رهایی از شیطان
امام سجاد(ع) در فرازهایی از این دعای شریف، رهایی از شیطان را از خداوند مسئلت می‌دارد: «بارالها، بر محمد و خاندان او درود بفرست و اگر دشمن تو، شیطان، بر ما چیره شد، ما را از چنگال او رهایی بخش.»
این تعابیر در آیه ۲۰۰ سوره اعراف نیز چنین بیان‌شده است: «و اگر از جانب شیطان در تو وسوسه‌ای پدید آمد، به خدا پناه ببر؛ زیرا او شنوا و داناست.»
پناه‌بردن، برقراری پیوند و ارتباط روحی با خدا و توکل‌کردن بر اوست؛ پناه‌بردن خود را به خداسپردن و استعاذه و استمداد از خداوند بوده که بهترین درمان وسوسه‌های شیطانی است. در واقع امام (ع) به این موضوع اشاره می‌فرمایند که با استعاذه می‌توان از شر شیطان رها شد و جز با عنایت الهی میسر نمی‌شود.
پاک‌سازی گناهان با اعمال نیک
امام در فراز ۱۱ دعا، تقرب به خداوند را با توفیق انجام اعمال پاک‌کننده از گناهان طلب می‌کنند:«ای خداوند! در این ماه به ما توفیق بده که با کردارهای پسندیده به تو تقرب جوییم؛ آن‌سان که ما را از گناهان پاک داری». این مظنون در آیات متعددی از قرآن نیز بیان‌شده است؛ مثلا در آیه ۱۱۴ سوره هود چنین بیان‌شده:« در اول و آخر روز و نخستین ساعات شب نماز را برپا دار؛ زیرا خوبی‌ها، بدی‌ها را از میان می‌برد.» آیت‌الله مکارم شیرازی معتقد است که حسنات به‌صورت عام و نماز به‌صورت ویژه و خاص آثار گناه را زایل می‌کند. علاوه بر این، مطابق آیه ۷۰ سوره فرقان، توبه، ایمان و عمل صالح باعث تبدیل گناهان به نیکی‌ها می‌شود. در آیه ۷ سوره عنکبوت نیز چنین آمده‌است:«کسانی که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند، گناهان آن‌ها را می‌پوشانیم.»
در آیات قرآن به موضوع تکفیر سیئات صراحتا اشاره شده‌است. تکفیر در اصطلاح به‌معنای ازبین‌رفتن عقاب عمل توسط کارهایی شایسته است. بدین مفهوم که عمل صالح می‌تواند باعث ازبین‌رفتن اثر گناهان گذشته شود.
امام سجاد(ع)در این فراز از دعا به مضمون قرآنی تکفیر در ماه رمضان اشاره دارد و از خداوند درخواست می‌نماید که با انجام اعمال نیک به او تقرب جوید؛ به‌گونه‌ای که گناهان گذشته او پاک شود. همان‌طورکه در متن این دعا مشاهده می‌شود، امام با به‌کارگرفتن آیات و کلمات نورانی قرآن در کلام خود، درپی استحکام سخن، اثرگذاری بیشتر و اقناع مخاطبان خود بوده‌اند.
