اولین حمام موزه اصفهان

علی قلی آقا یکی از بزرگان درباره دو پادشاه آخر سلسله صفوی بود که طبق رسم زمانه خود، اقدام به ساخت بازارچه، حمام، چهارسوق، سرا و مسجدی به نام خودش کرد؛ بناهایی که حالا در محله‌ای به نام علی قلی آقا در مرکز شهر اصفهان هنوز بعد از سه قرن و نیم، پابرجا ایستاده‌اند و ساکنان و گردشگران بسیاری به خود دیده‌اند. حمام علی قلی آقا اولین حمام تاریخی بود که مرمت و به موزه‌ای با مجسمه‌های مومی برای شناخت آداب و رسوم و زندگی جاری در حمام‌های قدیمی تبدیل شد. بنای حمام با مساحتی نزدیک به ۱۲۰۰ متر‌مربع از دو مجموعه با نام‌های حمام بزرگ و حمام كوچک و چال حوض تشكیل شده‌ است. هر یک از این دو حمام از دو بخش اصلی سربینه و گرم‌خانه تشکیل یافته است، به طوری که در آن دوره مردان و زنان به صورت جداگانه می‌توانستند از آن استفاده کنند.

علی قلی‌آقا و خسروآقا دو برادر و از خواجه‌سرایان سرشناس و نیکوکار دربار صفوی بودند که هر کدام حمامی به نام خود برای مردم ساختند.

حمام رهنان از جاذبه های مشابه این مکان می‌باشد. این حمام در سال 1125 هجری قمری و در دوره صفوی به دست علی قلی آقا ساخته شده و در سال 1322 به شماره ثبت ۹۷۶ به ثبت ملی رسیده است. مساحت این حمام 1200 مترمربع می‌باشد. از این بنا به عنوان حمام و موزه استفاده میگردد اما در قدیم از این بنا فقط به عنوان حمام بهره برداری می‌شد.

مسیر رسیدن

حمام علی قلی آقا در میانه محله و خیابان بیدآبادی است. یعنی اگر از چهارباغ پایین می‌آیید، باید وارد خیابان شرقی-غربی جامی شوید و در خیابان بیدآبادی به سمت جنوب بیایید. از طرفی اگر از مسجد سید وارد خیابان بیدآبادی شوید و رد نهر را بگیرید به پارک و بازارچه و حمام علی قلی آقا می‌رسید.

خیابان مسجد سید، خیابان بیدآبادی، محله علی قلی آقا

نکته کاربردی گردشگرانه

حمام علی قلی آقا، سرحال‌ترین حمام تاریخی باقی مانده اصفهان است! از میان حمام‌های قدیمی بسیاری که در گوشه و کنار این شهر وجود داشته، سه حمام مرمت شده و به بهره برداری رسیده‌اند؛ علی قلی آقا، رهنان و دردشت. حداقل سه حمام بسیار مهم دیگر هم داریم که متاسفانه باوجود پتانسیل‌های فراوانی که دارند، بی‌استفاده باقی مانده‌اند؛ حمام شیخ بهایی، حمام شاه (در انتهای بازار قیصریه و نزدیک به عصارخانه شاهی، با موقعیت بسیار خوب و وسعت زیاد) و حمام شاهزاده‌ها (که تخریب‌ها امانش را بریده‌اند). بنابراین اگر می‌خواهید یک حمام-موزه تاریخی در اصفهان ببینید، حتما به علی قلی آقا سر بزنید.

حسن مهمش هم این است که تک‌جاذبه نیست. این حمام در میان محله قدیمی علی قلی آقا واقع شده و بعد از بازدید از آن می‌توانید، بازارچه، سینمای محله و حتی زورخانه علی قلی آقا (که هنوز فعال است و بعد از ظهرها میزبان ورزشکاران و گردشگران) را هم ببینید. اصولا اگر به بافت گردی علاقه مندید، روی این محله حساب ویژه‌ای باز کنید. اگر از حمام به سمت شمال محله بید آباد بروید، خانه انقلاب و بقعه شیخ ابومسعود را می‌بینید، اگر به سمت جنوب غربی محله بیایید و از خیابان بگذرید به در اصلی مسجد سید می‌رسید.

بدو ورود

از در حمام وارد فضای کوچک (هشتی) ورودی می‌شوید و می‌توانید اولین تابلوهای توضیحات مرتبط با بخش‌های مختلف و آداب و رسوم حمام‌های قدیمی را در اینجا ببینید.

مقدمه

حمام علی قلی آقا در اواخر عهد صفوی به وسیله علی قلی آقا، از بزرگان دربار هشتمین و نهمین پادشاه صفوی یعنی شاه سلیمان و شاه سلطان حسین، در بافت محله بیدآباد ساخته شد. دو کتیبه مورخ 1122 ه ق در مسجد علی قلی آقا و نقل مولف تاریخ اصفهان از ساخت حمام در سال 1112 ه ق و بالاخره تاریخ 1125 ه ق در انتهای وقفنامه حمام نشان می‌دهد که این بنا از آثار نیمه اول قرن دوازدهم هجری قمری است.

پیش از ورود

یک سردر زیبا با دو طاق‌نمای کوچک در طرفین همه با تزئینات کاشی و در چوبی، اولین تصویری است که از حمامی به عمر سه قرن و نیم می‌بینید.

معماری بنا

حمام علی قلی آقا از دو حمام بزرگ و کوچک تشکیل شده است و معماری این بنا (مانند اکثر حمام‌های سنتی) به گونه‌ای است که سربینه‌ها در مجاورت هم و گرمخانه‌ها هم در مجاورت یکدیگر باشند. در اصل قرار گرفتن فضاهای با درجه حرارت مشابه از اتلاف انرژی جلوگیری می‌کند. فضاهای حمام کوچک و بزرگ شامل: بینه‌های هشت‌گوش و مربع‌شکل، گرمخانه‌ها، خلوت و چال‌حوض است که از شاخص‌ترین عناصر فضایی این حمام هستند.

از ویژگی‌های خاص و معمارانه این حمام تزئینات زیباست که در سه دوره‌ صفوی، قاجار و پهلوی شکل گرفته و اکنون جزئی از این بنا شده‌اند. هر یک از این دو حمام از دو بخش اصلی سربینه و گرم‌خانه تشکیل یافته است، به طوری که در آن دوره مردان و زنان به صورت جداگانه می‌توانستند از آن استفاده کنند. شکل قائده سربینه حمام بزرگ، به شکل هشت ضلعی منتظم طراحی شده است و در اطراف سربینه سکوهایی طراحی شده که فضاهای پشت آنها با طاق نماهای مدور تزئین یافته و همچنین گنبد میانی سربینه بر هشت ستون بزرگ سنگی استوار است. تزئینات سقف حمام به صورت «رسمی بندی» است و نورگیرهای سقف به صورت منظم از فضای اطراف به سمت مرکز سقف به صورت منظم طراحی شده‌اند که در مواقع مختلف روز با ایجاد سایه روشن بر زیبایی تزئینات می‌افزاید.

از سربینه تا گرمخانه

پس از ورودی، اولین فضای وسیعی که می‌بینید، «سربینه» (رخت کن) با قاعده هشت ضلعی منتظم است با سکوهایی بر گرداگردش که قبلا محل نشستن، تعویض لباس و استراحت مراجعان بود و حفره‌هایی هم زیر هر سکو وجود داشت به عنوان جاکفشی! اما حالا با مجسمه‌های مومی و تابلوهای توضیحاتی درباره این فضا برای گردشگران، پر شده‌اند.در میان این فضا حوض و فواره‌ای است که اولین صدای آب را برای مراجعان فراهم می‌کند. از «میان در» که در اصل همان راهروی کوچک اتصال میان فضاهاست می‌گذرید و از سمت راست وارد «گرمخانه» می‌شوید.

در این راهرو چند زاویه و شکست وجود دارد به طوری که هم دید دو فضا نسبت به یکدیگر کور شده و هم این فرصت را ایجاد می‌کند که هوای سرد بیرون و سربینه به گرمخانه نرسد و انرژی به هدر نرود. در این میان البته فضاهایی هستند که به «لنگ شور خانه» معروفند؛ اما الان کارکرد متفاوتی پیدا کرده اند. دومین فضای بزرگی که می‌بینید، «گرمخانه» حمام بزرگ است؛ جایی برای استحمام و شست و شو.

درگاه «خزینه» در میانه ضلع رو به روی ورودی میاندر به گرمخانه است؛ فضایی مملو از آب برای تطهیر نهایی که دسترسی به آن از طریق چند پله امکان پذیر بوده و در دو طرف هم فضاهایی به نام «خلوت» وجود داشته برای استحمام متمولان. در گوشه سمت چپ، فضای کوچک نوره‌کش‌ خانه (فضایی برای نظافت شخصی) بوده است.

از چال حوض تا گاو رو!

دوازدهمین فضای مجزایی که در نقشه حمام می‌بینید، فضایی متقارن و مستطیلی شکل به نام «چال حوض» یا استخر است،جایی برای شنا و آب تنی که در دو سوی محور اصلی‌اش دو شاه نشین با قاعده نیم هشت وجود دارد به عنوان جایگاه تماشاچیان! در این قسمت بعد از موزه شدن بنا، بیشتر جلسات و نشست‌ها و حتی نمایش‌های متناسب با فضای حمام اجرا می‌شوند.

در انتهای کوچکترین اتاق «خلوت» راهی است به فضایی که نقشه‌اش شبیه سربینه است؛ اما مساحتش بسیار کوچکتر، نام این فضا «گرمخانه» است که به وسیله «میاندر» به «سربینه» (فضای مربع شکل که در سه ضلع سکوهایی دارد شامل حوضچه‌های پاشویه برای مراجعان تا پس از حمام پاهایشان را در آب سرد بشویند) و به ورودی دوم حمام متصل می‌شود. اینجا حالا به عنوان خروجی موزه شناخته می‌شود و گردشگران بعد از بازدید از بخش‌های مختلف به سربینه می‌رسند و از این در خارج می‌شوند. یک ورودی دیگرهم وجود دارد که به صورت راهرویی طولانی به فضای «منبع آب» متصل است. اسم این ورودی را «گاو رو» گذاشته‌اند.

نورها

یکی از نکات جالب این گرمابه،سیستم نوردهی آن است. روشنایی از روزنه‌هایی تأمین می‌شود که بر روی سقف گنبدی شکل حمام تعبیه گردیده، در این روزنه ها شیشه‌های محدبی و عدسی شکل وجود دارد. خاصیت محدبی این شیشه‌ها علاوه بر جلوگیری از اتلاف انرژی،باعث شکست نور شده و روشنایی را پخش می‌کند. در واقع مهندسان و معماران بنا از خاصیت ذره بین، برعکس استفاده نموده و به راحتی فضای داخل حمام را روشن کرده‌اند. ویژگی جالب دیگر اینکه شیشه ها از یک طرف نور را عبور می‌دهند و کسی که در پشت بام باشد نمی‌تواند داخل حمام را ببیند.

مراجعان حمام

استفاده از حمام برای همه مردم آزاد بوده و از سحرگاه تا نیم روز مردها و از ظهر تا غروب زنان استحمام می‌کردند. در بعضی دوره‌ها مانند دوره قاجار، ثروتمندان و افراد با نفوذ ساعاتی گرمابه را قرق یا اجاره می‌کردند و اجازه ورود را تا زمانی که خود مشغول استحمام بودند به مردم عادی نمی‌دادند.

حمام‌گردی واقعی!

مشتری پس از ورود به سربینه و چاق‌سلامتی به سـمت یکی از غرفه‌های بینه رفته و پس از‌ درآوردن‌ لباس‌،لنگ به دور خود می‌پیچد،پاها را در حوض مقابل‌‌ می‌گذارد و پس از مدتی به سوی گرمخانه روانه می‌شود.با ورود به گرمخانه به طرف خزینه آب گرم‌‌ رفته‌ و هر‌ انـدازه کـه تمایل داشته باشد در آب می‌ماند،سپس برای کیسه‌ کشیدن‌ یا صابون زدن بیرون‌ می‌آمد.قبل از کیسه‌کشی افرادی را که مایل بودند، مشت‌ومال می‌دادند.دلاک‌ اول‌ آب‌ گرم روی‌ مشتری ریخته،سپس قسمت‌های مـختلف بـدن مثل حجامت‌گاه، گردن،سینه‌،پهلوها‌ و کف‌ پاها را مشت‌ومال می‌داد.پس از تمام شدن کیسه‌کشی و صابون‌زنی،افرادی برای گذاشتن حنا‌ و یا‌ سدر‌ آماده می‌شدند.دلاک افرادی را کـه سـدر روی موهایشان می‌گذاشتند به داخل خـزینه مـی‌فرستاد‌.

به‌‌ علت اینکه سدر هم خاصیت ضدعفونی داشت و هم برای صافی آب خزینه استفاده‌ می‌شده‌‌ است‌.از کارهای دیگر دلاک اصلاح سر و صورت مشتری بود که قـبل از کـیسه‌کشی و صابون‌زنی‌‌ انجام‌ می‌گرفت.در حـمام‌ها حـجامت نیز در بهار و پاییز سالی یک نوبت و براساس احکام‌ نجومی‌ از‌ روی روز و ساعت معین انجام می‌گرفت،چون در غیر این صورت مشکلات فراوانی به بار‌ می‌آورد‌. رفتن به خزینه در هنگام استحمام در چند نوبت انـجام مـی‌شد،نوبت‌ ابتدایی‌ برای‌ خیس خوردن پیش‌ از کیسه‌کشی انجام می‌گرفت و در طی مراحل استحمام نیز پس از صابون‌زنی‌ از‌ زیردست‌ دلاک بلند می‌شدند و به طرف خزینه می‌رفتند،کارگر روی آنها آب می‌ریخت‌ و برای‌ دومین بار وارد خزینه‌ می‌شدند.

یـکی دیـگر از فضاهای حـمام چال‌حوض است. آنچه در چال‌حوض اتفاق‌ می‌افتاد‌،فعالیتی خارج از چرخه استحمام بود.هر مشتری که تمایل داشت بـه‌ سوی‌ چال‌حوض رفته و در آن به بازی و شنا‌ مشغول‌ می‌شد‌.وجود پله‌هایی در دیـواره‌ها،فـضایی را بـرای‌ نشستن‌ کودکان مهیا می‌کرد. افراد علاقه‌مند برای تماشای شناگران در شاه‌نشین می‌نشستند.از سنت‌های‌ جالب‌ توجه دیگری که در چـال‌حوض‌ ‌ ‌اتـفاق‌ می‌افتاد آن‌ بود‌ که‌ هر شخص استفاده‌کننده و شناگر، پس از‌ بازی‌ و شنا به میزان‌ تـوانایی خـود تـعدادی سکه در آب می‌انداخت.این سکه‌ها‌ در‌ چال‌حوض جمع شده و هنگام تخلیه‌ آب‌ توسط کارگری که آن‌ را‌ نـظافت می‌کرد،جمع‌آوری می‌شد. سکه‌ها‌ یا‌ به درآمد حمام اضافه‌ می‌شد و یا متعلق بـه خود او بود. مخزن حمام از سوختن چوب و زغال گرم می شد و حتی دود حاصل از آن را به داخل لوله‌هایی که در کف وجود دارد هدایت می‌کردند تا برای گرم کردن سایر قسمت‌ها نیز مورد استفاده قرار بگیرد، بدین ترتیب از کمترین انرژی موجود، به بهترین وجه استفاده می‌کردند.

در چند جای حمام در کنار حوضچه‌ها، سنگ‌های یک تکه و سفید رنگی به اندازه یک متر دیده می‌شود که سطح آنها آجدار و دارای برجستگی‌های ملایمی است. تعجب نکنید اگر بگوییم که از این سنگ‌ها برای ماساژ دادن استفاده می‌کردند. این سنگ‌ها مانند تکیه گاه صندلی و عمود بر حوضچه ها طراحی شده‌اند و از حفره بالای آنها آب گرم بر سطح آجدار جاری می‌شد ونقش یک ماساژور را بازی می‌کردند.

جریان آب در حمام

آب به خاطر اختلاف سطح میان مخازن و حوضچه‌ها و فواره‌ها، به گردش در می‌آمده و برای به جریان انداختن آب، لوله ها را شیب دار طراحی کرده‌اند. یکی از مواردی که هنگام بازدید حمام توجه شما را به خود جلب خواهد کرد وجود تعداد زیادی فواره‌ها و جوی‌های آب است که تقریبا همه جا دیده می شوند. این فواره ها باعث میشوند تا صدای دلنشین آب در فضای بسته حمام بپیچد و در همه جا به گوش برسد تا کسانی که برای شستشو به گرمابه آمده اند، ساعتی به آرامش برسند و خاطر از دغدغه‌های روزمره بشویند.

جالب است بدانیم از نظر روانشناسان صدای آب، تأثیر بسیار مثبتی بر اعصاب و روان انسان دارد و بسیاری از بیماری های روحی را درمان می کند و جالب تر اینکه پدران ما در گذشته‌های دور و نزدیک بخوبی به این نکته واقف بودند به همین دلیل است که در بیشتر آثار معماری و تاریخی ایران مانند مساجد و باغ‌ها، آب به عنوان عنصری حیاتی و مقدس تلقی می‌شده و جوی‌ها و فواره ها، جزء جدانشدنی عمارت‌ها به شمار می‌آمدند.

آهک‌بری

در جای جای حمام علی قلی آقا هنر سنتی زیبای آهک بری را می‌بینید. این هنر تقلیدی از گچ بری است؛ ولی با مصالح محکم تر و مقاوم در برابر نفوذ رطوبت برای فضاهای مرطوب . در این محل ها امکان استفاده از گچبری وجود ندارد؛ به همین دلیل هنرمندان از هنرسنتی آهک بری استفاده می کنند. مراحل کار آهک بری هم این گونه است که در لایه اول آهک با خواص ساروج بر بدنه و زیردورها، طاق‌ها، عناصر کاربندی و… قرار می‌گیرد و لایه دوم ساروج رنگین است که باعث به وجود آمدن نقوش الوان و برجسته می‌شود. در این مورد ساروج را با شیره خرما و انگور مخلوط می‌کنند تا دیرتر بگیرد و فرصت کافی برای برش و کنده کاری تصاویر روی آن باقی باشد. استفاده از الیاف حیوانی در لایه اول مشکلی به وجود نمی‌آورد؛ ولی برای لایه دم و در اجرای نقش و برش ساروج مناسب نیست و به همین دلیل در این لایه از تارهای ظریف استفاده می‌شود.

برای اجرای آهک بری ابتدا بندهای عمودی و افقی بین آجرها را برای ایجاد ملات ساروج با تیشه گود می کنند و در مرحله بعد محل را از گرد و غبار پاک می کنند تا پس زدگی ملات اتفاق نیفتد. سپس ملات را روی دیوارهایی می کشند که قرار است آهک بری روی آنها انجام شود. این ملات ترکیبی از آهک و ماسه است که دو تا سه سانتی متر ضخامت دارد. سپس مراحل برش انجام می‌شود و بعد از آن بر روی سطحی که طرح اجرا شده، شیر پاشیده می‌شود. ترکیب کازئین شیر و کلسیم آهک یک چسب قوی بر سطح خارجی ایجاد و طرح‌ها را مستحکم می‌کنند و البته رنگی مایل به کرم هم به نقوش می‌دهند. آهک بری به دو صورت ساده و رنگی انجام می‌شود. این هنر از دوره صفویه رایج شد؛ اما بهترین نمونه‌هایش را در دوره زندیه می‌بینیم.

تزئینات آهک بری زیبا و چشم نوازی در فضای سربینه حمام بزرگ و کوچک وجود دارد. نقوش گیاهی و اسلیمی با رنگ‌های آبی، سفید و قرمز، بیشتر به صورت حاشیه‌های تزئینی دورتادور طاق ها و کاربندی های سقف سربینه و قاب های تزئینی در حواشی دیگر تزئینات، از قبیل نقاشی و کاشی کاری های اجرا شده در سایر بخش های حمام است. بیشتر تزئینات آهک بری موجود در سربینه حمام، به صورت کادرهای بزرگ شامل نقوش اسلیمی است و در سایر بخش‌ها، تنها شاهد تکرار نقوش گیاهی هستیم که به صورت ایستاده و واژگون و به شکل نواری پهن در بخش میانی دیوار حمام ادامه پیدا کرده است.

نقوش اجرا شده در آهک بری های موجود در این حمام در میان تزئینات کاشیکاری سایر بناهای به جای مانده از دوره صفوی نیز دیده می‌شود. این مسئله نشان دهنده تلاش هنرمند آهک بر برای حفظ و اجرای عناصر و تزئینات رایج در زمان صفوی است؛ زیرا با وجود سختی اجرای نقوش اسلیمی شاخص دوره صفوی با هنر سنت آهک بری ظریف، هنرمند از ظرافت نقش نکاسته و تمام تلاش خود را برای اجرای آن به کار برده است.

حوض نقاشی!

نقاشی‌های زیادی بر دیوارها و سقف حمام می‌بینید که بارزترینشان نقش قندیلی (آویزی) است مزین به نقوش اسلیمی. این نقش در بسیاری از تزئینات این دوره و در حمام‌های دیگر هم دیده می‌شود. حتی بر روی سنگ برخی آرامگاه‌ها نیز وجود دارد. نمادی از آویزی است برای روشنایی بخشیدن و یا عطرآگین کردن، می تواند نشانه ای باشد از نزول رحمت. در میان عوام البته گاهی از این نقش به عنوان «سبیل شاه عباسی» یاد می‌شود که اشتباه است و اصولا شکل این طرح هیچ ربطی به این عنوان ندارد. در باقی نقاشی‌ها نقش‌های اسب و سوار، مردان زورخانه، شمسه و نقوش بسیار متنوعی در جای جای حمام می‌بینید.

کاشی‌های زیرلعابی

یکی از مهم ترین تزئنیات حمام علی قلی آقا کاشیکاری است. همه جا انواع کاشیکاری هفت رنگ را می‌بینید. کاشی های زیرلعابی منقوش به طرح‌های انسانی هستند. گروهی از کاشی‌های ساخته شده در تمدن اسلامی با نام کاشی خای زیرلعابی خوانده‌می‌شوند. در این دسته چون یک لایه لعاب شفاف روی رنگ‌ها را می‌پوشاند، نام زیر لعابی یا زیر نقش نیز به آنها داده‌اند. همچنین با توجه به تعدد رنگ‌های به کار رفته در نقوش که نسبت به کاشی های دیگر داشته‌اند با عنوان رنگارنگ یا الوان نیز خوانده شده اند. ساخت کاشی زیرلعابی با نقوش برجسته در دوره صفوی و قاجار در امتداد سنت‌های کاشیکاری تک رنگ، زرین فام و لاجوردینه قرار گرفته است.

نویسنده: تحریریه گردشگر