یکی از مساجد بسیار مشهور و زیبای عهد صفوی، مسجد حکیم است. کاشی‌کاری‌های نفیس و کتیبه‌های نوشته‌شده به خطوط متنوع کار اساتيد نامدار عصر صفويه، محراب مقرنس، منبر منبت‌کاری شد و پنجره مشبک ضلع غربی صحن از جمله زیبایی‌هایی است که وقتی به مسجد حکیم می‌روید، باید با دقت بیشتری ببینیدشان.
همچنین زیر گنبد این مسجد (مانند مسجد جامع عباسی) خاصیت انعکاس صوت وجود دارد. اگر علاقه‌مند به دیدن انواع مختلف خط بنایی هستید، مسجد حکیم با کتیبه‌های مختلف بهترین گزینه است.
این مسجد در دوره صفوی به دست کیم داوود معروف به تقرب خان (پزشک شاه عباس دوم و شاه صفی) و در سال 1067-1073 احداث شده است. مسجد سید (به لحاظ بانی شخصی داشتن و وسعت و ارزشمندی بنا) از جاذبه‌های مشابه مسجد حکیم می‌باشد.
این بنا 8هزار متر مربع مساحت دارد و از آن به عنوان مسجد مورد بهره برداری قرار می‌گیرد. این بنا سال 1313 به شماره ثبت 223 به ثبت ملی رسیده است.
نکته کاربردی گردشگرانه
اگر میزبان گردشگرانی هستید که به گرافیک، خط و البته تاریخ علاقه مندند، مسجد حکیم را حتما در برنامه اصفهان‌گردی‌شان بگنجانید.
مسیر رسیدن
بعد از بازدید از میدان نقش جهان می‌توانید از خیابان سپه وارد خیابان حکیم شوید و از ورودی بازار بگذرید. مسجد بزرگ حکیم مجاور خیابان قرار دارد و از دو کوچه می‌توانید به یکی از سه درش برسید.
از طرفی می‌توانید از میدان وارد بازار شوید و رد بازار رنگرزها را بگیرید و در انتهایش به مسجد وارد شوید. اگر هم از کوچه باغ قلندرها می‌آیید، قبل از مواجهه با مسجد حکیم، سردر جورجیر را خواهید دید؛ تنها یادگاری از مسجدی که بر مخروبه‌اش مسجد حکیم ساخته شد.
بدو ورود
اولین خصوصیت مسجد حکیم که گردشگر در بدو ورود متوجه آن می‌شود، وسعت آن است؛ بنایی چهار ایوانی و بسیار آرام. از هیاهوی مساجد دیگر عهد صفوی در این مسجد خبری نیست. اما این نکته چیزی از ارزش‌های مسجد کم نمی‌کند و چه بسا حُسن هم محسوب می‌شود! دو شبستان در شرق و غرب گنبد قرار گرفته كه كتیبه شبستان شرقی به تاریخ ۱۰۶۹ هجری به وسیله محمدرضا امامی نوشته شده است. اما خطاط كتیبه شبستان غربی محمد باقر شیرازی و تاریخ آن ۱۲۵۴ هجری قمری است.
ایوان شمالی مسجد نیز حاوی كتیبه های بسیار زیباست و در اطراف آن، آیات قرآن كریم به خط محمد رضا امامی و تاریخ ۱۰۷۱ هجری نوشته شده است.
در طرفین این ایوان دو حجره كوچک خود نمایی می‌كند كه بر آنها اشعاری با خط بنایی ساده سه رگی نوشته شده است. در ایوان غربی نیز آیات قرآنی با نام محمد رضا امامی و تاریخ ۱۰۷۳ هجری به چشم می‌خورد.
گفته می شود حکیم روزی به قصد سرکشی از عملیات ساختمانی به محل مسجد آمد و با تیز هوشی تمام کارها را از مدنظر گذراند، ناگهان چشمش به خران گچ کش افتاد که آجر و گچ و دیگر مصالح ساختمانی را از کوره های آجر پزی به ساختمان مسجد حمل می کردند.
بدن این حیوانات زخمی و خون آلود بود. علت را سوال کرد. گفتند خرکچی‌ها برای حرکت سریع تر، خران را با سیخونک دنبال می کنند. حکیم از گفته آنان ناراحت شد و دستور تخریب قسمت های ساخته شده از مسجد را داد و گفت پایه های این مسجد با ظلم همراه است.
بنا بر این روایت دستور داد در راه خران از محل کوره پز خانه تا مسجد، علف بریزند که خران با چرا آجر و گچ و مصالح ساختمانی را به مسجد حمل کنند و مسجد را از نو بنا کنند.
مقدمه
مسجد حکیم در مکان سابق مسجد مشهور دوره بویه، جورجیر قرار دارد. مسجد جورجیر که به دستور صاحب بن عباد، وزیر خردمند موید‌الدوله بنا شده بود، به عنوان مسجد جامع صغیر در مقابل مسجد جامع کبیر در اصفهان قدیم معروف بود.
این مسجد دارای شبستان ها، خانقاه، کتابخانه، مدارس برای فقها و مجالسی برای ادبا و شعرا بوده است. به روایتی، ارتفاع مناره مسجد جورجیر که از خشت خام ساخته شده بود به صد متر می رسید؛ اما امروزه تنها سردری از آن مسجد به یادگار مانده است. این سردر در ورودی شمال غربی مسجد امروزه حکیم قرار دارد.
پیش از ورود
این مسجد، سه ورودی اصلی دارد: «سردر شرقی» به شکل پنج ضلعی، با دو سکو در دو طرف، کتیبه‌ای با اشعار فارسی، مقرنس کاری در قوسِ سردر و دو پشت‌بغل مزین به خط بنایی کاشی‌کاری‌شده است.
بر سر در شرقی مسجد حكیم با خط نستعلیق سفید بر زمینه كاشی لاجوردی سال شروع ساختمان مسجد یعنی ۱۰۶۷ هجری قمری نوشته شده است. «سردر غربی» با مقرنس گچی ساده در قوس، در انتهای کوچه‌ای بن‌بست قرار دارد و به خیابان حکیم راه می‌یابد و نزدیک سردر جورجیر است.
كتیبه «سردر شمالی» مسجد به خط ثلث سفید بر زمینه كاشی لاجوردی است و بیانگر این مطلب است كه خطاط این كتیبه محمد رضا امامی، خوشنویس نامدار عصر صفوی است و تاریخ آن ۱۰۷۳ هجری قمری یعنی سال اتمام مسجد است.
همچنین نام معمار مسجد، محمد علی بن استاد علی بیک بنای اصفهانی بر همین سردر حک شده است. ایوان کوچکی به عرض مدخل با طراحی زیبا، در بالای این در ورودی وجود دارد که به حجره‌ای راه می‌یابد. در بالای حجره دو پشت‌بغل و در قوسِ ایوان، مقرنس با پوشش کاشی‌کاری مَعقِلی دیده می‌شود.
نمایشگاه خط بنایی
مسجد حكیم شبستان مسقف و زیبایی دارد كه در سمت مغرب واقع شده و دارای محراب بسیار نفیس و جالبی است كه كتیبه آن به خط ثلث سفید بسیار عالی نوشته شده است. یكی از دلایل شهرت مسجد حكیم علاوه بر فرم و ساختار كلی مسجد كه آن را در زمره یكی از بهترین بناهای مذهبی ایران در آورده است، وجود خطوط بنایی در گوشه های این دو اثر نفیس و كم نظیر است.
توضیح این نکته ضرورت دارد كه آغاز استفاده از خط بنایی كه الهامی از خط كوفی است، به عصر تیموریان باز می گردد؛ اما در عصر صفویه این خط در اصفهان به كمال و اعتلا رسید و مراحل تكامل را پیمود و به مرتبه ای رسید كه خطاطان و استادان از آن در اماكن متبركه و مساجد استفاده كردند.
از مجموع مطالعات انجام شده روی مسجد حكیم این نكته مشخص می‌شود كه قسمت گنبد و مقصوره و شبستان‌های طرفین مسجد حكیم در دو مرحله ساخته شده است: مرحله اول همزمان با ساخت مسجد در عهد صفویه و مرحله دیگر در زمان گسترش مسجد در دوره های بعد از صفویه بود.
دوره صفویه را یکی از گذرگاه‌های شاخص در مسیر تحول خط بنایی می‌دانند و در مسجد حکیم نمونه‌های بسیار خوب این خط را داریم.
با توجه به شیوه‌های مختلف اجرایی خط بنایی، تزئینات کتیبه‌ای این بنای ارزشمند را به چهار گروه خط بنایی ساده، خط بنایی مشکل، خط بنایی متداخل و خط بنایی معقلی تقسیم می‌شود که نمونه‌ای از همه این انواع، در مسجد حکیم وجود دارند.
نمونه‌های خط بنایی ساده
خط بنایی ساده شامل کلمات مقدس «الله، محمد و علی» و اسامی بزرگان دین است: اولی کتیبه نام «محمد» یکی با ترکیب دورانی و کاشی معقلی در محراب شبستان زمستانی، دومی با ترکیب دورانی و کاشی معقلی در مقرنس کاری سردر شمالی و سومی با کاشی کاری در لچکی طاق ورودی به راهرو، سوره کوثر با ترکیب کاشی و آجرکاری در طاق‌نمای داخل شبستان جنوبی، «اسما مقدس الله، محمد، علی و ائمه» با ترکیب کاشی و آجرکاری در قوس طاق جنوبی، حدیث نبوی و شهادتین با ترکیب کاشی بر زمینه آجر در طاق‌نمای ایوان شمالی و محراب شبستان غربی، اسما و صفات خداوند یکی با ترکیب کاشی بر زمینه آجر در طاق‌نمای ایوان شمالی و دیگری با ترکیب چهار ترنج گردان و کاشی بر زمینه آجر بر نمای ایوان شمالی، ذکر نماز و صفات خداوند و ترکیب کاشی بر زمینه آجر در قاب‌های مربعی نمای خارجی ایوان شمالی، کتیبه «الله، محمد و علی» یکی با کاشی کاری بر زمینه آجر در طاق‌نمای خارجی ایوان شمال شرقی و دیگری با کاشی بر زمینه آجر در طاق‌نماهای داخل ایوان جنوبی، اسما و صفات الهی با کاشی کاری و نقوش هندسی در لچکی ایوان جنوبی.
نمونه‌های خط بنایی مشکل
در شکل «مشکل»، از ایات و سوره‌های قرآن کریم یا جمله‌های ادبی و عرفانی استفاده و به مقیاس وسیع در اشکال هندسی جا داده می‍شوند.
هشت نمونه از متفاوت‌ترین این نوع، عبارت‌اند از: کتیبه شهادتین و اسماء الهی با کاشی در سردر شرقی، آیات سوره اخلاص با کاشی زیر مقرنس محراب شبستان زیر گنبد، عبارت «لااله الالله الملک الحق المبین» با اشکال لوزی در بالای مقرنس‌های طاق ورودی، شهادتین اسماء الهی و حدیث نبوی زیر مقرنس سردر شمالی، اسماء الهی و صفات الهی و حدیث نبوی زیر مقرنس ایوان جنوبی، صلوات بر ائمه یکی با کاشی بر زمینه آجر در کاربندی طاق‌نما ایوان غربی و دیگری کاشی بر زمینه آجر در کاربندی طاق‌نمای ایوان غربی.
نمونه‌های خط بنایی معقلی
خط معقلی در حقیقت همان بنایی است که به شکل نقوشی از آجر یا کاشی یا آجر و کاشی تراشیده و به شکل مربع‌ها یا لوزی‌هایی کنار یکدیگر قرار می‌گیرند تا نقشی را به وجود آورند که به نام معقلی خوانده می‌شود.
از نمونه‌های خط بنایی معقلی در مسجد حکیم می‌توان به این کتیبه‌ها اشاره کرد: اول خط «بنایی معقلی سه رگی» که در کتیبه اسماء الهی روی لچکی ایوان غربی و کتیبه نام علی در طاق‌نمای شبستان جنوبی وجود دارد.
ذکرهای نماز در طاق ایوان جنوبی، کتیبه «الله، محمد و علی» با کاشی بر زمینه آجر و گره هندسی در طاق ایوان شمالی، آیه 18 سوره جن روی طاق نمای طرفین ورودی سردر شمالی، کتیبه حدیثی بر طاق‌نمای طرفین ورودی سردر شمالی.
نمونه‌های خط بنایی متداخل
خط بنایی متداخل ترکیبی است از دو خط بنایی ساده و مشکل. برای آنکه موقع گشتن در مسجد حکیم بتوانید انواع این نمونه‌ها را از هم تشخیص دهید، باید بدانید که خط بنایی ساده که کلماتی مانند الله، محمد و علی را در بر می‌گیرد، در سطحی گسترده بر اساس قواعدی مربوط به آن شکل ترسیم می‌شود. اما در اندازه بزرگ تر، درون کلمه، همانند شکل‌های هندسی (خط بنایی مشکل) تقسیم بندی شده و سوره یا آیاتی از قرآن در آن نوشته می‌شود.
در کل کتیبه‌های مسجد فقط چهار کتیبه به خط بنایی متداخل هستند. کتیبه محمد و آیه 18 سوره جن و کتیبه الله و ذکر خداوند در قاب بندی فضای بیرونی ایوان جنوبی، کتیبه نام علی و عبارتی در وصف ایشان، یکی با کاشی بر زمینه آجر بر نمای بیرونی ایوان جنوبی و دیگری با کاشی زیر مقرنس محراب شبستان زیر گنبد.
توصیفات
شاردن در سفرنامه خود می نویسد: «حکیم داوود که طبیب شاه عباس دوم و شاه صفی بود، در نتیجه دسیسه‌های اطرافیان مورد بی‌مهری شاه واقع شد و از پیش آمدهای بدتری ترسید… و به هندوستان گریخت و در آنجا در اثر ملازمت اورنگ زیب و انجام خدماتی ملقب به تقرب خان به اندازه ای ترقی کرد که شخص بسیار معتبری شد.
حکیم داوود به محض اینکه در هندوستان بر مسند عزت استقرار یافت، اموال زیادی برای خانواده اش به اصفهان فرستاد و دستور ساختن یک مسجد را داد و با نیتی که داشت، این کار را آن قدر ادامه داد تا این مسجد عالی ساخته شد.»
نویسنده: تحریریه گردشگر
