به گزارش اصفهان زیبا؛ آمارها حکایت از وضعیت بحرانی فرونشست در ایران دارند. اعداد و ارقامی که روایت می‌کنند میانگین فرونشست در ایران 6 سانتی‌متر در سال است.
به گفته مدیرکل زمین‌سنجی و نقشه‌برداری زمینی سازمان نقشه‌برداری، نرخ سالانه فرونشست در استان اصفهان ۱۳ سانتی‌متر در سال است. درحالی این آمار از نرخ فرونشست در ایران اعلام می‌شود که فرونشست بیش از یک سانتی‌متر در دنیا به‌عنوان یک بحران شناخته می‌شود و آژیر هشدار را به صدا درمی‌آورد.
آمار رسمی شرکت آب منطقه‌ای اصفهان هم وضعیت بحرانی فرونشست در این استان را تأیید می‌کند؛ وقتی از 27 دشت ممنوعه و 10 دشت فوق‌بحرانی در اصفهان پرده برمی‌دارد: «از ۳۵ دشت موجود استان که ۹۱ درصد وسعت استان اصفهان را در بر می‌گیرند، ۲۷ دشت ممنوعه و از بین آن‌ها ۱۰ دشت وضعیت ممنوعه فوق بحرانی دارند.»
همین هم شده است که نام اصفهان در لیست استان‌های با ریسک جمعیتی بالای در معرض خطر فرونشست زمین قرار دارد و به دلیل خشکی زاینده‌رود هم روز به روز وضعیت آن بحرانی‌تر می‌شود. به طوری که اگر تا همین دیروز صحبت از وقوع فرونشست در دشت‌های اصفهان بود، اکنون گزارش‌های زمین‌شناسی حکایت می‌کنند که این پدیده به مناطق مرکزی و آثار باستانی و همچنین سازه‌های مسکونی و زیرساخت‌های شهری رسیده است و می‌تواند خطرآفرین باشد.
مرکز پژوهش‌های مجلس نیز به تازگی در پژوهشی با عنوان «چالش‌های ناشی از برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی در کشور، بررسی شرایط فعلی و بحران فرونشست زمین» به این معضل پرداخته و گزارش داده که در تمامی استان‌ها بازه‌ای از مقادیر فرونشست گزارش شده است. اما افزایش بهره برداری از آب‌های زیرزمینی و افزایش کسری تجمعی آبخوان‌ها در سال‌های اخیر باعث شده که میزان فونشست در برخی از استان‌ها روند رو به رشدی به خود بگیرند و وضعیت بحرانی پیدا کنند.
بررسی‌های سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور در سال‌های 1398 و 1395 (در بازه زمانی شش‌ماهه مردادماه تا دی ماه برای سال‌های مذکور) نشان می‌دهد که وضعیت فرونشست در دشت‌های با شیب یک تا 4 درصد، از میزان 91 درصد در سال 1395 به میزان 93 درصد در سال 1398 رسیده است.
درصد باقی‌مانده برای سایر دشت‌ها با شیب 4 تا 8 درصد است که از میزان 9 درصد در سال 1395 به میزان 7 درصد در سال 1398 رسیده است.
با توجه به تفسیر نقشه‌های مربوط به پهنه‌های فرونشست در دشت‌های کشور برگرفته از سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور در سال 1395، نواحی مرکزی به سمت شمال شرقی استان خوزستان در محدوده وسیعی میانگین فرونشست به میزان 5 تا 10 سانتی‌متر را تجربه کرده است. مقدار فرونشست در همین سال با نرخی معادل 5 تا 7 سانتی‌متر برای دشت‌های مرکزی به سمت جنوب شرقی استان اصفهان وجود داشته است.
فرونشست پدیده‌ای است که به مرور زمان رخ می‌دهد و نتیجه خود را یک‌شبه نشان نمی‌دهد. پس آنچه درحال حاضر زمین به نمایش گذاشته محصول سال‌ها خشک‌سالی و بی‌آبی است؛ چرا که یکی از عمده‌ترین دلایل ایجاد این پدیده، کاهش تراز سطح آب‌های زیرزمینی و عدم‌امکان تجدیدشوندگی آبخوان‌ها در مناطق بحرانی است که البته پیامدهای بسیاری را به همراه دارد.
علاوه بر این، فرونشست علت‌های مختلف دیگری هم دارد. دلایلی همچون زمین لرزه، عملیات زه‌کشی در خاک‌های آلی، استخراج معادن زیرزمینی، تراکم طبیعی خاک و ذوب‌شدن یخ‌های دائمی.
فرونشست با زمین چه می‌کند؟
فرونشست پیامدهای اقتصادی و اجتماعی و زیست‌محیطی بسیاری را به همراه دارد که درحال حاضر با گسترش و نفوذ آن به سازه‌های مسکونی شاهد آن هستیم.
براساس گزارش‌های کارشناس، فراگیرشدن تهدید فرونشست زمین برای گستره‌ای در حدود ده‌هزار کیلومتر مربع در استان اصفهان تخمین زده شده است. تهدیدی که عواقب زیادی چه در کوتاه‌مدت و چه در بلندمدت به همراه دارد؛ چرا که «این مسئله بیشترین آسیب را از لحاظ محیط‌زیستی بر کشور تحمیل خواهد کرد. فرونشست در ابعاد گسترده و نرخ بالا عملا بسیاری از جنبه‌های حیات را تحت‌تأثیر قرار داده و حتی در مناطق با سطح بالای بحران تا مرز نابودی پیش می‌برد.»
اما دیگر یافته‌های مرکز پژوهش‌های مجلس، آسیب‌های زیست‌محیطی را به‌عنوان مهم‌ترین پیامد این پدیده عنوان کرده است. چرا که: «در بعد محیط‌زیستی می‌توان در ابتدا به تغییرات قابل‌توجه در شکل عوارض زمین، یعنی تغییر ظاهری در وضعیت طبیعی مناطق اشاره کرد. خصوصا اگر این شکل از بروز تغییرات در حواشی و یا نقاط منتهی به مسیرهای اصلی آبراهه‌ها و کانال‌های طبیعی و مصنوعی انتقال آب ایجاد شود. این رخداد می‌تواند به بروز سوانح جدی، ایجاد مسیل‌های جدید و تهدید جانی و مالی ساکنان آن مناطق بینجامد. ازجمله دیگر آسیب‌های محیط‌زیستی جدی فرونشست زمین، کاهش ظرفیت نگهداشت آبخوان‌ها به‌دلیل فشردگی بیش از حد لایه‌ها و کاهش تخلخل بین مصالح آن است. این مسئله موجب خشکی تدریجی آبخوان و سخت‌ترشدن استحصال و بهره‌برداری از آب زیرزمینی و در نتیجه تحت‌الشعاع قرارگرفتن دائمی پروژه‌های صنعتی در مناطق آسیب‌دیده و به تبع آن، اهداف توسعه آن مناطق خواهد بود؛ همچنین نفوذ سریع آلاینده‌ها و فاضلاب‌ها به مواضع آسیب‌دیده و درنتیجه آلودگی آنی سفره‌های آب زیرزمینی، از دیگر آسیب‌های محیط‌زیستی ناشی از پدیده فرونشست زمین به‌شمار می‌آید.»
پیامدهای فرونشست تنها به این مسائل ختم نمی‌شود، بلکه در ادامه این گزارش آمده است: «تبعات ثانویه فرونشست زمین در زمینه اجتماعی شامل افزایش خطرات شغلی و بیکاری اصناف و صنایع با وابستگی بالا به منابع آب زیرزمینی، افزایش مهاجرت به شهرهای صنعتی و گسترش پدیده حاشیه‌نشینی، به علاوه چالش تأمین مشاغل کافی در این مناطق و مسائل عدیده پیرامون آن، بروز آسیب‌های کارشناسی، نظارتی و کنترلی در این مناطق و در نهایت امنیتی است. آسیب‌هایی که در مواردی جبران آن سخت بوده و با خسارت‌هایی هم برای مردم و هم برای حاکمیت همراه است.»
چه باید کرد؟
فرونشست، همچنان در حال پیشروی است و نرخ فراوان آن در اصفهان و همچنین خشکی پی در پی زاینده‌رود، حالا مدت‌هاست که زنگ هشدار را به صدا درآورده و نام این استان را جزو استان‌های بحرانی در حوزه فرونشست قرار داده.
اما هنوز اقدام درستی که بتوان از پیشروی آن جلوگیری کرد انجام نشده است. این درحالی است که مرکز پژوهش‌ها در ادامه یافته‌های خود راهکارهایی را برای جلوگیری از افزایش نرخ فرونشست ارائه داده است: «از مهم‌ترین راه‌حل‌های ارائه‌شده تغییر بنیادین مبانی حکمرانی در حوزه آب، افزایش بهره‌وری در زمینه استفاده از منابع آب زیرزمینی و همچنین مباحث درباره حراست و افزایش ارزش مادی و معنوی منابع آب زیرزمینی در میان تمام اقشار جامعه است. از دیگر راهکارها می‌توان به تأکید بر اجرای اسناد بالادستی مانند طرح تعادل‌بخشی به سفره‌های زیرزمینی و لزوم تشکیل کمیته‌های تخصص و کارآمد ملی در زمینه مباحث و مسائل موجود در آب زیرزمینی، خرید و انسداد چاه‌های کشاورزی اشاره کرد. از دید بسیاری از کارشناسان، مدیریت و اصلاح الگوی مصرف نه به‌عنوان یک راه‌حل برای شرایط حال حاضر کشور باید مدنظر و در دستور کار مدیران و تصمیم‌گیران حوزه آب قرار گیرد.»
