به گزارش اصفهان زیبا؛ بی‌آبی و خشکی زاینده‌رود در دو دهه اخیر، حالا میراث تاریخی اصفهان را هم تحت‌تأثیر خود قرار داده و باعث شده است این ابنیه تاریخی با فرونشست درگیر شوند. ردپای ترک بر برخی از این آثار، به‌خوبی بیانگر این مسئله هستند و زنگ هشدار را به صدا درآورده‌اند.
فرونشست در اصفهان روزبه‌روز در حال پیشروی است. زمین دهن بازکرده و حتی به آثار تاریخی هم رحم نکرده است.
آخرین داده‌های سازمان زمین‌شناسی که در رسانه‌ها منتشر شده است، نشان می‌دهد که در حال حاضر نرخ فرونشست در دشت اصفهان-برخوار در حدود 160 میلی‌متر در سال است و فرودگاه شهید بهشتی اصفهان بین 8 تا 12 سانتی‌متر در سال نشست می‌كند؛ همچنین نرخ فرونشست در سال‌های 1400 تا 1401 در مناطق شمالی اصفهان 156 میلی‌متر اعلام‌شده كه تقریبا 40 برابر نرخ جهانی است؛ اعداد و ارقامی که نشان‌دهنده وضعیت بحرانی فرونشست در اصفهان است و اگر برای کنترل آن فکری نشود، ممکن است آثار تاریخی آسیب ببینند.
علی بیت‌اللهی، مدیر بخش مرکز زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، در گفت‌وگو با «اصفهان‌زیبا» در رابطه با این پدیده و تأثیر مخرب آن بر آثار تاریخی می‌گوید.
زمین‌شناسان می‌گویند فرونشست در اصفهان، آثار تاریخی را درگیر کرده است؛ درحالی‌که مسئولان میراث اصفهان، این موضوع را تأیید نمی‌کنند و معتقدند که پایش‌های مدام آن‌ها حاکی از این است که هنوز این پدیده و آثار زیان‌بار آن به ابنیه تاریخی نرسیده. بالاخره کدام‌یک از این دو صحبت درست است و به کدام‌یک باید اعتنا کرد؟
ادعای میراث کاملا نادرست است. یک کار مطالعاتی روی میراث تاریخی ثبت‌شده جهانی و همین‌طور بافت‌های تاریخی درکل کشور انجام شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که در استان اصفهان، متأسفانه موارد متعددی هم از آثار ثبت‌شده جهانی مثل میدان نقش‌جهان و همچنین آثار تاریخی و ارزشمند دیگر در زون‌های فرونشستی با نرخ فرونشست بالا قرارگرفته‌اند.
نتیجه این امر، متأسفانه ترک‌خوردگی و آسیب‌دیدگی بناهای قدیمی و ارزشمند است. جای تأسف دارد که چنین بناهایی امکان نوسازی ندارند و بدی قضیه هم در آثار تاریخی واقع در پهنه فرونشستی همین است.
در خود شهر اصفهان، بالغ‌بر دومیلیون و 700 هزار نفر جمعیت در پهنه‌های فرونشستی زندگی می‌کنند؛ یعنی هم در شهر اصفهان و هم در مراکز جمعیتی اطراف آن بیش از 400 بنای تاریخی و بافت تاریخی ثبت شده است که تمامی آن‌ها در زون‌ها و پهنه‌های فرونشستی قرار گرفته‌اند.
بیش از نصف آثار تاریخی در زون‌های فرونشستی قرار دارند که این بافت‌ها سازه‌های اسکلت‌داری هم نیستند و چهارچوب ستونی ندارند و معمولا دارای پی و ساخت‌وساز جدا از هم هستند؛ بنابراین براثر نشست‌های متقارن به‌شدت آسیب می‌بینند و نکته منفی قضیه هم همین است؛ چون امر فرونشست مستمر است و روزانه اتفاق می‌افتد و به همین خاطر هم این سازه‌های ارزشمند به‌طور دائم در معرض خطر هستند.
از 1398 تا الان، به‌صورت جدی مطالعات فرونشست زمین و گزارش‌های مختلف و توصیه‌های متعدد صورت گرفته است؛ اما همچنان، اقدامات کلیدی با هدف کاهش خطرهای فرونشست در بافت‌های تاریخی و آثار باستانی و ابنیه صورت نگرفته است.
آیا استمرار وضعیت کنونی و پیشروی فرونشست، ممکن است در آینده منجر به تخریب بیشتر این ابنیه تاریخی شود؟
پدیده فرونشست به این‌گونه عمل می‌کند که تا مرحله‌ای اثر خود را بر ساختمان‌ها، ابنیه و… می‌گذارد. بعد از گذر از این مرحله، تأثیرات ناگهانی منجر به تخریب و فروریختن بناها خواهند شد؛ البته فرونشست آثار تاریخی اصفهان، هنوز به این مرحله نرسیده است.
از این نظر می‌گویم که فرونشست برخلاف زلزله با دست‌کاری انسان در طبیعت رخ می‌دهد و قابل‌کنترل است. تجربه‌های موفق جهانی در ژاپن، چین، آمریکا، اندونزی و تایوان و تعداد دیگری از کشورها نشان می‌دهد که با برنامه‌های جدی و با رویکرد توسعه پایدار در جهت کاهش فشار بر آب‌های زیرزمینی می‌شود به نتایج درخشانی رسید.
این امر در دنیا اثبات شده است و امید می‌رود که در اصفهان هم این مسئله به‌عنوان پایلوت و نمونه برای کل کشور انجام شود.
اگر به‌طور جدی مدیریت این کلان‌شهر به فکر کنترل و جلوگیری از پیشروی فرونشست نباشد، واقعا آثار زیان‌بار این پدیده قابل‌مقایسه با پیامدهای رخدادها و مخاطره‌هایی مثل سیل و زلزله و… نیست.
بالغ‌بر 49درصد از جمعیت کل کشور در مجاورت پهنه‌های فرونشستی سکنی گزیده‌اند و این امر بیانگر وسعت اثر این مخاطره است.
شما می‌گویید آثار باستانی که در زون‌های فرونشست قرارگرفته‌اند، بیشتر در معرض خطر هستند. این زون‌ها بیشتر در چه مناطقی هستند؟
بر اساس مطالعاتی که انجام شده است و گزارش بالغ‌بر 88 نقشه‌ای که تهیه کرده و به مسئولان دولتی، چه در سطح استانی و چه در سطح کشوری، منتقل کردیم، در محدوده شهر اصفهان، عمدتا از سمت زاینده‌رود به سمت شمال شهر و همین‌طور مراکز جمعیتی مثل حبیب‌آباد و دولت‌آباد و خارج از محدوده شهری، زون بسیار وسیعی قرار گرفته است که کل اصفهان و مراکز جمعیتی خارج از آن در نوار شمالی این شهر را در برمی‌گیرد.
زمانی که از زون فرونشستی صحبت می‌کنیم، منظورمان زونی با چنین گستردگی است که علاوه بر شهر اصفهان، شهرستان‌های دیگری مثل خمینی‌شهر، فولادشهر، بهارستان و… را هم درنوردیده است.
چرا فرونشست تا به این اندازه اصفهان را درگیر کرده است؟
دلیل این موضوع، قطعا خشکی زاینده‌رود است که بیش از دو دهه است، اتفاق افتاده؛ درحالی‌که این رود نقش اساسی در تغذیه آب‌های زیرزمینی منطقه اصفهان داشته است؛ اما کشاورزی و موارد مصرفی دیگر و حفر چاه‌های غیرمجاز و پمپاژ آب‌های زیرزمینی، باعث شده است آهنگ افت سطح آب‌های زیرزمینی بیشتر شود و شدت یابد؛ درنتیجه، پیامدهای این مسائل به شکل فرونشست زمین و درگیرکردن آثار تاریخی خود را نشان داده است.
با توجه به اینکه گفتید امکان بازسازی آثار تاریخی پس از فرونشست وجود ندارد، چه آینده‌ای را می‌توان برای آن‌ها پیش‌بینی کرد؟
اگر بر همین روال و با همین دست‌فرمان پیش برویم، قطع‌به‌یقین نه‌تنها در آینده دور که در آینده نزدیک هم شاهد ازبین‌رفتن این آثار خواهیم بود. این یک ادعا نیست؛ بلکه واقعیت است.
وقتی سازه‌ای تاریخی و فاقد اسکلت و فاقد ساختار به‌هم‌پیوسته به دلیل فرونشست زمین ترک می‌خورد، اولین نشانه‌های گسیختگی ساختمان نمایان خواهد شد.
با استمرار این امر میزان ترک‌خوردگی بیشتر می‌شود و براثر ارتعاش‌های محیطی متوسط و حتی کوچک، این ساختمان دیگر تاب مقاومت نخواهد داشت؛ از آن گذشته، در نظر بگیرید که این سازه‌ها در معرض جریان‌های اقلیمی و بارندگی‌ها و سرما و گرما هم هستند.
همه این عوامل بر ساختار ترک‌خورده و شکاف‌خوردگی اثرگذار خواهد بود و موجب تشدید تخریب و ریزش آن‌ها می‌شود.
درست است که این ساختمان‌ها چندین سال عمر دارند و بلایای مختلف بر آن‌ها تأثیر نگذاشته است، این دلیلی نیست که فرونشست بر آن‌ها تأثیرگذار نخواهد بود.
در گذشته افت آب‌های زیرزمینی وجود نداشته است و به همین خاطر، سازه‌ها این‌چنین تحت‌تأثیر قرار نگرفته بودند.
باید بگوییم در 20 تا 30 سال اخیر، لطمه‌های زیادی به طبیعت وارد شده که همه آن‌ها نیز به دلیل دست‌کاری‌های انسانی بوده است؛ دست‌کاری‌هایی مثل برداشت بی‌رویه، توسعه صنایع و کشاورزی سنتی و استفاده از روش‌های آبیاری منسوخ.
وقتی پدیده‌ای با این آهنگ رخ می‌دهد، قطع‌به‌یقین سازه‌های کم‌مقاومت مثل آثار تاریخی و قدیمی تحت‌تأثیر آن قرار می‌گیرند.
آیا پل‌های تاریخی به خاطر سازگاری که با آب داشته‌اند، بیشتر از باقی میراث تحت‌تأثیر فرونشست هستند؟
در اصفهان چندین مورد پل ثبت‌شده وجود دارد که بر اثر خشکی زاینده‌رود یا قطع و وصل‌شدن آب، طبیعتا نشست‌های نوسانی را تحمل می‌کنند و پایه‌های این سازه‌ها تحت‌تأثیر قرار می‌گیرد و شکاف و ترک می‌خورد.
اولین ضربه که به این سازه‌ها وارد شود، آهنگ تخریب تند می‌شود و سریع‌تر اتفاق می‌افتد؛ بنابراین نباید اجازه داد که به شرایط بحرانی برسیم؛ چراکه در این صورت دیگر کنترل از دست ما خارج می‌شود و کاری از دست کسی برنمی‌آید.
