به گزارش اصفهان زیبا؛ محدوده طبیعی ناژوان به‌عنوان نگین گردشگری سبز ایران، در مرکز شهر اصفهان با وسعت تقریبی 1200 هکتار است که حدود 300 هکتار از آن در قالب فضای سبز و حدود 700 هکتار در قالب زمین‌های کشاورزی و باغات شخصی است.
ناژوان ترکیبی از پارک جنگلی، مراکز و امکانات گردشگری و تفریحی، ساحل زیبای زاینده‌رود (البته اگر آبی باشد!) و کوچه‌باغ‌های طبیعی است. ناژوان از سمت غرب به خمینی‌شهر و کوه آتشگاه، از سمت جنوب‌غرب به درچه، از سمت جنوب به روستای دنبه و دستگرد، از جنوب‌شرقی به خیابان‌های سیمین و باغ فردوس (لوله) میرزا کوچک خان و از سمت شرق به پل وحید و از سمت شمال به روستاهای ناژوان قدیم زهران، نصرآباد و منارجنبان منتهی می‌شود.
ناژوان ترکیبی از دو کلمه «ناژ» و «وان» است. ناژ یا ناژو گیاهی است و (وان) پسوند است برای جا و مکان و ناژنان یا ناژوان به معنی جایگاه درختان ناژ و صنوبر است؛ پس ناژوان به معنی محلی بوده است در غرب اصفهان با بیشه‌های انبوه از درختان ناژ و کبوده زبان‌گنجشک و بومی اصفهان.
پارک جنگلی ناژوان منطقه‌ای گردشگری است که علاوه بر حفظ جاذبه‌های طبیعی، با احداث مراکز گردشگری و تفریحی در آن از قبیل باغ پرندگان، آکواریوم، باغ خزندگان، باغ‌موزه پروانه‌ها، موزه صدف‌ها، تله‌سیژ، شهربازی و… فضای مناسبی برای گردش و تفریح همشهریان و مسافران شهر اصفهان فراهم آورده است.
سررشته اکثر مادی‌ها از منطقه ناژوان است. حدود ۱۰ مادی در شمال و جنوب پارک طبیعی ناژوان است که طول آن‌ها به حدود 52 کیلومتر می‌رسد. مادی فرشادی، فدن، جوب شاه، قمیش و… ازجمله این مادی‌هاست.
در کتاب‌ها و در منابع مربوط به تاریخ محلی اصفهان و در برشمردن محله‌ها، روستاها و نیز نواحی ماربین نام ناژوان به تعدد دیده می‌شود و از آن به‌عنوان ناجوان، ناجونان (ناژونان) و به گویش محلی ناژنون هم نام‌برده شده است.
جابری از سهم آب ناژوان و مادی‌های مربوط به آن یاد کرده و بیش از هفتادوچندسال پیش آن را جزو بخش یک اصفهان دانسته و می‌نویسد: «اگرچه از شهر دور است؛ اما نمی‌توان گفت برون از شهر است.» بنا به نوشته کتاب «فرهنگ آبادی‌ها و مکان‌های مذهبی کشور» ناژوان از حیث موقعیت جغرافیایی این‌گونه است: در عرض جغرافیایی 38دقیقه و 32درجه و طول جغرافیایی 37دقیقه و 51درجه.
علی‌اکبر دهخدا، ناژوان را دهی از دهستان‌های ماربین و در جلگه معتدل هوایی واقع می‌داند که حدود هشتادسال پیش دارای 478 نفر سکنه بوده و به‌جز میوه و غلات، محصولاتی مانند پنبه و تنباکو نیز داشته است. مردمانش مشغول به زراعت و امور کشاورزی بوده‌اند و نیز صنعت دستی زنان آنجا را کرباس‌بافی دانسته است.
کارشناسان معتقدند ناژوان در تابستان‌های گرم اصفهان هوای معتدل و حتی خنکی دارد. آن‌ها او از جنب‌وجوش بسیار کشاورزان و باغداران این منطقه درگذشته‌های نه‌چندان دور می‌گویند و اعتقاد دارند مسئولان شهری در حفظ طبیعت این منطقه باید نهایت دقت را بکند.
امروزه جمعیت نسبتا قابل‌توجهی از اصفهان و سایر مناطق به ناژوان آمده و به خانه‌سازی و انبوه‌سازی، ازجمله ساخت آپارتمان پرداخته‌اند که تاحدودی فضاهای تاریخی و طبیعی آن را دست‌خوش تغییر و دگرگونی کرده است؛ فضاهای تاریخی‌ای که شاید کمتر کسی آن‌ها را بشناسد و ارزش تاریخی‌اش را بداند.
ارگ ناژوان، باغ فاتح‌الملک، کبوترخانه، خانه‌ای قدیمی که اصطبلی برای اسب‌ها دارد، قلعه مشیر و باغ آسیاب اصفهان نام‌هایی گمنام است که در دل ناژوان قرار گرفته است. قلعه «فاتح الملک» ازجمله عمارت‌ها یا باغ‌های مشهور منطقه ناژوان با قدمت بیش از ۲۰۰سال است که در حاشیه شمالی رودخانه زاینده‌رود واقع شده است.
این عمارت که متعلق به اواخر عصر قاجار است، پس از وفات فاتح الملک توسط حاج میرزا حسن بنکدار پور از بستگانش خریداری شده است. باغ «فاتح‌الملک» حدود 12هزار مترمربع مساحت دارد و عمارت واقع در آن نزدیک به 1000 متر و در دوطبقه با ارتفاع بیش از 20 متر است؛ ولی طی سال‌های گذشته شاهد بی‌مهری زیادی نسبت به حفظ و مرمت قلعه‌ها و عمارت‌های واقع در ناژوان ازجمله قلعه فاتح الملک، قلعه ملک صالحی، قلعه مشیر و تنها باغ آسیاب اصفهان اتفاق افتاده که قدمت آن‌ها گاه به ۳۰۰ سال نیز می‌رسد و اکنون تنها بقایایی از آن‌ها به‌جا مانده است.
حفظ این عمارت و تعمیر و ترمیم آن به شکل دقیق و کارشناسانه در جذب علاقه‌مندان به میراث فرهنگی و تاریخی و گردشگران بسیار مؤثر خواهد بود. بیشتر آسیاب‌های اصفهان مربوط به دوران قاجار هستند که در مسیر زاینده‌رود ساخته شده‌اند؛ اما همه آن‌ها به‌مرورزمان به‌نوعی تخریب شدند.
این آسیاب‌ها معمولا در دوطبقه ساخته می‌شدند. مجموعه کوشک و آسیاب ناژوان از دو قسمت مجزا تشکیل شده که آسیاب در طبقه اول و کوشک در طبقه دوم و در مجاورت ضلع جنوب‌شرقی آسیاب و روی فضاهای انبار و اصطبل آسیاب قرار گرفته است.
کوشک ازلحاظ معماری (ساخت اتاق‌های سه‌دری و پنج‌دری) و تزئینات سقف، زیبایی فوق‌العاده‌ای دارد و از سه جهت دارای ایوان است؛ به‌طوری‌که با نشستن در آن می‌توان هم‌زمان منظره‌ای زیبا از رودخانه و باغ‌های اطراف را دید و از این محل به‌عنوان تفریحگاه نیز استفاده می‌شده است و آسیابان نیز بعد از کاری طولانی، خستگی خود را در این محل از تن به در می‌کرده و دوباره آماده کار می‌شده است. گفته می‌شود اینجا یکی از بزرگ‌ترین آسیاب‌های شهر اصفهان بوده که در روز حدود یک خروار آرد تولید می‌کرده است.
ارگ ناژوان نیز به‌عنوان یکی از آثار تاریخی این بیشه طبیعی و تنها ارگ به‌جامانده در محدوده شهری اصفهان در حال تخریب است. ارگ ناژوان با برج و باروهایی که هنوز برافرشته است، اثر منحصربه‌فردی در محدوده شهری و بیشه ناژوان است که می‌تواند به‌عنوان یک ظرفیت گردشگری همخوان با بیشه تاریخی و طبیعی ناژوان کارکرد داشته باشد.
ارگ در مسیر معروف به «گذر ناژوان» یا کوچه «باغ برج» قرار گرفته که سه مادی بیشه ناژوان از آن می‌گذرند. با توجه به شکل‌گیری قلعه‌های قاجاری در فاصله بین قلعه «شاه دژ» کوه صفه و قلعه کوه آتشگاه و با توجه به قسمت‌های موجود از این قلعه، می‌توان قدمت این ارگ را قاجاری دانست.
به گفته یک کارشناس میراث فرهنگی، نقشه هوایی نشان می‌دهد که این ارگ بیشتر از چهار برج داشته و در زمان حاضر با بی‌توجهی مالک خصوصی و عدم‌شناسایی و رسیدگی به‌موقع سازمان‌های متولی در ناژوان وضعیت چندان مطلوبی ندارد.
این ارگ در حالی رو به ویرانی می‌رود که می‌توان گفت تنها ارگ به‌جامانده در محدوده شهری اصفهان با این وسعت و مشخصات است. گذر ناژوان نیز با دو برج کبوترخانه درست روبه‌روی کوه آتشگاه باز می‌شود و ناژوان را به آتشگاه پیوند می‌زند. قلعه‌های اربابی مثل قلعه ککنان، قلعه آقا، قلعه جلالون، مادی‌ها، ارگ ناژوان مشهور به قلعه مارمار، آسیاب حاجی و برج‌های کبوتر از آثار تاریخی بیشه ناژوان هستند که در کنار باغ‌های صدبیشه ماربین، زاینده‌رود و منظر آتشگاه، می‌توانند به‌عنوان ظرفیت‌های گردشگری همگونو همخوان موردتوجه بیشتری باشند.
20 بنای ارزشمند در منطقه ناژوان وجود دارد
در این خصوص محمدعلی ایزدخواستی، مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان، به «اصفهان زیبا» می‌گوید: سال گذشته موضوعی با عنوان بناهای تاریخی منطقه ناژوان در شورای عالی بافت تاریخی شهر اصفهان که به ریاست شهردار شکل می‌گیرد، مطرح شد.
پس‌از آن، موضوع به مشاور محول و کارهای شناسایی و مطالعه انجام شد. نزدیک به ۲۰بنای تاریخی ارزشمند در این منطقه وجود دارد. با گذشت جلسات متعددی با شهرداری و مدیر میراث فرهنگی، تلاش بر این شد تا این بناهای تاریخی وارد چرخه سرمایه‌گذاری شود و موردحمایت شهرداری و میراث فرهنگی قرار بگیرد و به‌عنوان یک بنای ارزشمند، شناسایی و حفظ شوند؛ به‌عنوان‌مثال بنای فاتح‌الملک درحال مرمت است. برای بقیه بناها نیز تلاش لازم برای صحبت با مالکان انجام شده تا مالکان نیز متوجه ارزش تاریخی بناها بشوند و بحث حفاظتی پررنگ‌تر شود. هدف این است که آثار تاریخی مغفول به‌جامانده در ناژوان وارد حلقه‌های حفاظتی شوند.
او با اشاره به اینکه این حفاظت به معنای نگهداری صرف در وضع موجود نیست، اظهار می‌کند: حفاظت به این معناست که با ورود سرمایه‌گذار، بناها مرمت و احیا و وارد چرخه حیات شود. تفاوت بناهای تاریخی ناژوان با بناهای تاریخی شهر این است که این بناها عموما تفرجگاه بودند و با یک خانه تاریخی فرق دارد؛ در نتیجه شاید ده‌ها خانه تاریخی با شکل‌های مختلف از ادوار مختلف در شهر وجود داشته باشد؛ اما تفرجگاهی که در یک محیط و بستر طبیعی وجود داشته باشد، انحصارا در ناژوان هست؛ به همین دلیل نوع معماری‌اش با خانه‌ها متفاوت است. بیشتر معماری شبیه کوشک دارند و بعضی‌هایشان شرایط منحصربه‌فردی دارد؛ مثل آسیاب ناژوان که کوشک هم در کنارش هست و آسیابش هم در اختیار کوشک بوده است. این معدود نقطه‌های باقی‌مانده، نگین‌های ارزشمندی هستند که نمی‌شود از هیچ‌کدام چشم‌پوشی کرد؛ به همین دلیل شهرداری و سازمان نوسازی روی آن‌ها حساسیت نشان می‌دهند.
حفاظت اجتماعی، دوشادوش حفاظت کالبدی
ایزدخواستی در پاسخ به این سؤال که برای شناساندن این بناهای تاریخی چه برنامه‌ای در پیش دارید، تصریح می‌کند: هنوز شاید برای مالکان نیز ارزش این بناهای تاریخی روشن نباشد؛ برای همین در دستور کار سال آینده برنامه‌ای داریم تا آثار تاریخی کمترشناخته‌شده معرفی شوند.
بحثی که از دو سال پیش در سازمان نوسازی شروع شد، بحث محافظت اجتماعی در کنار محافظت کالبدی است. سازمان نوسازی بیشتر نقش حفاظت کالبدی داشته؛ ولی در کنار آن باید حفاظت اجتماعی نیز داشته باشد که مردم بدانند اثر، دارای ارزش و جزئی از هویتشان است و واجد این است که برایشان ثروت خلق کند تا بتوانند به آن به چشم یک فرصت نگاه کنند، نه تهدید.
به این منظور برنامه‌هایی در سال آینده اجرا خواهد شد که حفاظت اجتماعی را هم‌سو با حفاظت کالبدی پیش ببرد. فکر می‌کنیم حفاظت اجتماعی با هزینه بسیار کم تأثیرگذاری بیشتری نسبت به حفاظت کالبدی داشته باشد درصورتی‌که کاملا کنار هم باشند. بیشترین آسیبی که به بناهای تاریخی وارد می‌شود، از ناحیه عدم‌آگاهی مردم است. نمونه بارز آن مساجدی است که به تصمیم هیئت‌امنا و به‌منظور بهبود وضعیت مسجد، مرمت می‌شوند؛ غافل از آنکه وضعیت کالبدی مسجد تاریخی از بین می‌رود. جامعه ما اگر ارزش بناهای تاریخی را بداند، حفاظت ارزشمندتری از آن می‌کند.
بیشترین توجه شهرداری به بخش تفریحی ناژوان بوده است
پوریا استکی، کارشناس ارشد گردشگری نیز دراین‌باره به «اصفهان زیبا» می‌گوید: پارک ناژوان یا پارک جنگی ناژوان یا منطقه جنگلی، عناوینی است که برای این بخش از موقعیت جغرافیایی عنوان می‌کنند. این منطقه در گذشته خارج از شهر اصفهان بوده و بیشتر زمین‌ها و باغاتی بوده که هنوز آثارش باقی مانده است. طی سال‌ها توجه شهرداری و مدیریت شهری بیشتر به جنبه تفریحی این منطقه بوده است.
ساخت باغ پرندگان، آکواریوم، تله‌سیژ، پیاده‌رو و مسیرهای دوچرخه‌سواری، باعث شده جمعی از مردم، به‌خصوص در زمان بازگشایی زاینده‌رود، در این محدوده حضور داشته باشند و جمعیت زیادی را جذب می‌کند؛ اما به بافت تاریخی و هویت ناژوان بی‌توجهی شده است. البته مشکل بازسازی بناهای تاریخی این محدوده این است که تملک اکثرشان به‌صورت شخصی است و معمولا مالکان به شهرداری برای بازسازی، اجازه حضور نمی‌دهند.
او با اشاره به اینکه این منطقه بناهای تاریخی ارزشمندی چون انواع قلعه‌ها و کبوترخانه‌ها را دارد، خاطرنشان می‌کند: ارگ ناژوان، ارگ مارمار (که برخی می‌گویند درستش مهرمهر است)، کبوترخانه‌ها، قلعه فاتح‌الملک وجود
دارد و قلعه جلالون ازجمله این ظرفیت‌های گردشگری است که موردغفلت قرار گرفته و رو به نابودی است.
استکی به‌عنوان پیشنهاد چند راهکار برای معرفی ظرفیت گردشگری و بنای ارزشمند این منطقه ارائه می‌دهد. یکی از راه‌ها برای معرفی این بناها، اطلاع‌رسانی از طریق بروشورها و فضای مجازی و همچنین دعوت از علاقه‌مندان و فعالان فضای مجازی است تا این بناها شناخته شود.
از طرفی شهرداری می‌تواند جلوی بناها، تابلوهای توضیحات بنا را نصب کند. اگرچه تورهای گردشگری نمی‌توانند در این مسئله کمک قابل‌توجهی داشته باشند؛ چون امکان ورود به این بناهای تاریخی نیست؛ اما می‌توان مسیرهای پیاده‌روی گردشگری را طوری تدارک دید که از کنار بناها عبور کنند و توضیحاتی درباره بنا نیز داده شود. یکی از راه‌های حفظ این بناها می‌تواند ایجاد کافی‌شاپ‌ها و رستوران‌های سنتی باشد. البته انتقاداتی نسبت به اینکه چرا بناهای تاریخی باید به کافی‌شاپ تبدیل شود وجود دارد؛ اما در شرایط فعلی می‌تواند به حفظ بنا کمک کند.
با این تفاسیر، ناژوان میراث طبیعی شهر اصفهان است. اما این میراث فقط محدود به آکواریوم و باغ پرندگان و… نمی‌شود. در دل ناژوان آثار به‌جای‌مانده از تاریخ روبه‌نابودی است؛ آثاری که حتی کمتر کسی آن‌ها را می‌شناسد که حتی به فکر نجاتش باشد؛ آثاری که شاید با همین راهکارهای ساده و مردمی دوباره جان خواهد گرفت.
