به گزارش اصفهان زیبا؛ با توجه به گزارش‌های آتش‌نشانی و هلال‌احمر و اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان و تحقیقاتی که توسط بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان اصفهان انجام شده است، رژیم بعث عراق از تاریخ نوزدهم دی‌ماه 1365 تا بیست‌وششم بهمن 1365 به مدت 37روز تعداد 38حمله هوایی به شهر اصفهان داشته که در این حملات وحشیانه تعداد 152 نفر از مردم اصفهان شهید و 943 نفر مجروح شدند؛ همچنین در تمام هشت سال جنگ تحمیلی، شهر اصفهان 119 مرتبه موردتهاجم و موشکی قرار گرفته است.
در این حملات علاوه بر آسیب فراوانی که به منازل مسکونی، مغازه‌ها و… وارد شد، بخش زیادی از ابنیه تاریخی اصفهان به‌جامانده از دوره قاجار و شاه‌عباس صفوی نیز دچار آسیب شدند و خسارات فراوانی به آن‌ها وارد شد. در ادامه به معرفی 20 ابنیه تاریخی آسیب‌دیده‌شده اصفهان بر اثر حملات هوایی صدام در طول هشت‌سال جنگ تحمیلی پرداخته‌ایم.
مسجد جامع اصفهان
مسجدجامع اصفهان که به مسجد جامع عتیق و مسجد جمعه هم معروف است، یکی از بناهای تاریخی شهر اصفهان است که قدمت آن به قرن دوم هجری قمری بازمی‌گردد. این مسجد به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران و میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. این مسجد در حقیقت مجموعه‌ای از معماری‌ها و آثار هنری دوره‌های بعد از اسلام تاریخ ایران است و یادگارهای پادشاهان و وزیران ایرانی بعد از اسلام را دربردارد؛ بنابراین تحول‌های معماری دوره‌های اسلامی تاریخ ایران را در هزار سال اخیر به‌خوبی می‌توان در آن مطالعه کرد. این بنا با عظمت خاموش و جدی و اسرارآمیزش، یکی از زیباترین آثار معماری جهان است.
روایت بمباران مسجد جامع
حدود ساعت 13 روز چهارشنبه بیست‌ودوم اسفند سال 1363 و در روزهایی که مردم اصفهان در تدارک خرید شب عید بودند، هواپیماهای عراقی اقدام به بمباران محور میدان کهنه و سبزه‌میدان و بازار قدیمی و تاریخی اصفهان در محدوده شمال شرقی این شهر کردند که بر اثر آن، علاوه بر شهیدشدن تعدادی از مردم بی‌گناه، محور جنوب شرقی مسجد تاریخی و جهانی جامع اصفهان با قدمت حدود هزاروسیصدسال تخریب شد. در این حمله که از جهت جنوب به شمال شهر بود، اصابت دو راکت، یکی در نزدیکی گنبد چوبی و دیگری در فاصله کمی از گنبد شمال مسجد جامع عتیق، ضمن به‌جای‌گذاردن شهدا و مجروحان بسیار موجب ویرانی و انهدام بخشی از مسجد جامع و بافت شهری ارزشمند پیوسته‌به‌آن تخریب شد. به‌طورمشخص هریک از راکت‌ها محوطه‌ای به وسعت هزارمترمربع را منهدم ساخت که بخش‌های آسیب‌دیده در جوار گنبد مغربی مسجد شامل 11 چشمه از راسته بازار عرب‌ها و فضاهای پیوسته به آن و 11 چشمه از شبستان جنوب شرقی بافت مسجد جامع منهدم شد. بازار عربان یا بنی‌تمیم، از قدیمی‌ترین بازارهای شهر تاریخی اصفهان است که احداث آن هم‌زمان با پایه‌گذاری مسجد جامع عتیق در نیمه قرن دوم هجری است. بخش ویران‌شده شبستان جنوب شرقی مسجد مربوط به یکی از مراحل گسترش مسجد در قرن پنجم هجری است که در قرن نهم مرمت اساسی شده و نمونه‌های ارزنده‌ای از معماری این دوره را در خود به یادگار گذاشته است.
مسجد حاج‌محمدجعفر آباده‌ای
این مسجد در بازارچه‌ای به همین نام و میان محله نیم‌آورد و جماله کله و درب‌امام واقع است. ساختمان مسجد از حیث معماری و استحکام و نیز به لحاظ تزیینات کاشی‌کاری از نوع گره‌کاری بسیار جالب است.
حاج محمدجعفر آباده‌ای از شاگردان حجت‌الاسلام سید محمدباقر شفتی (رشتی) از علمای مشهور اصفهان در قرن سیزدهم هجری است که به سال 1280 هجری وفات یافت. ظاهرا تاریخ بنای شبستان مسجد توسط او چندسال پیش از وفات صورت گرفت که با توجه به تاریخ‌های موجود در مسجد تزیینات و تکمیل بعدی آن ادامه داشته است. دراثر اصابت بمب به ایوان‌های شمالی و جنوبی، بخش مهمی از مسجد به کلی تخریب و قسمتی از تزیینات کاشی‌کاری آن فروریخته و شبستان شرقی آن نیز کاملا ویران‌شده است.
محل اصابت بمب در تاریخ پانزدهم بهمن سال 1365، ساعت 23:10 خیابان عبدالرزاق، مسجد حاج محمدجعفر آباده‌ای، کوچه ارابه‌چی و کوچه آردفروش‌ها گزارش شده و در اثر اصابت بمب به ایوان‌های شمالی و جنوبی، بخش مهمی از مسجد به‌کلی تخریب و قسمتی از تزیینات کاشی‌کاری آن فروریخته و شبستان شرقی آن نیز کاملا ویران شده است.
مسجد آقانور
مسجد آقانور که در محله دردشت واقع است، مانند بقعه بابارکن الدین از بناهایی است که در دوره پادشاهی شاه‌عباس اول ساخته شده و در اولین سال سلطنت شاه صفی به اتمام رسیده که به این مناسبت در کتیبه اصلی مسجد در سردر شرقی به نام هردو پادشاه آمده است.
این کتیبه حاکی از آن است که بنای مسجد به‌وسیله نورالدین محمد اصفهانی در دوره پادشاهی شاه‌عباس کبیر شروع شده و در سال اول سلطنت جانشین او، شاه صفی به اتمام رسیده است. این مسجد در جنگ تحمیلی آسیب‌های بسیاری دید که به شیوه اول بازسازی شد. محل اصابت بمب در تاریخ 19 بهمن 1365 ساعت 12:7، خیابان ابن‌سینا، کوی رسی (شهید نم‌نبات، بازارچه دردشت، کوچه‌باغ و کوی مسجد آقانور) گزارش شده است.
مسجد رحیم‌خان
در انتهای شرقی خیابان طالقانی در جبهه شمالی و در عمق صدمتری در محله نارون، گنبدی رفیع از نوع آجری نظر بیننده را به خود جلب می‌کند. بنای این مسجد وسیع که از عهد قاجار باقی مانده، ابتدا به همت میرسید حسن مجتهد اصفهانی آغاز و سپس ادامه مراحل اجرایی آن توسط محمدرحیم‌خان بیگلربیگی دنبال شد. مسجد دارای سه درِ ورودی در جهات شرق و غرب و شمال است. در حیاط آن دو سکوی نسبتا وسیع مشابه با مساجد جامع طراحی‌شده که قابل‌توجه هستند. چنانچه در برخی قسمت‌های این مسجد در کاشی‌کاری‌ها و کتیبه‌های آن از مسجد سید نمونه‌برداری‌شده اما گنبد اصلی آن از گنبد مسجد سید بزرگ‌تر است.
در زیر آن تیرهای چوبی بسیاری در محل ساخت مانده است. گنبدهای وسیع و مرتفع آن نیز نقطه‌نظرات بسیار جالبی را هم ازنظر سیستم داربست‌بندی و هم ازنظر مجموعه عناصر استحکام‌بخش (مهاربندی) در ایستایی یک گنبد بلندافراز ارائه می‌کند. در جبهه شمالی این بنا یک شبستان بسیار وسیع و زیبا با ستون‌های سنگی بسیار ظریف و با مهاربندی‌های چوبی ساخته شده که بسیار دیدنی است. درنتیجه بمباران‌های متوالی عراق به این بنا نیز صدمه وارد شده است.
مسجد سید
مسجد سید در سده 13 هجری در دوران سلطنت محمدشاه قاجار توسط سیدمحمدباقر شفتی در اصفهان ساخته شد. در کاشی‌کاری‌های این مسجد مخصوصا در تزیینات گلدان‌ها و منظره‌هایی که نمایش داده‌شده، رنگ قرمز نقش عمده‌ای دارد. مسجد سید با چهار در اصلی، دو شبستان بزرگ، دوگنبد کوچک و بزرگ، دو چهلستون، دومهتابی وسیع کف حیاط، چهار مهتابی طبقه فوقانی، سه ایوان و یک گلدسته معظم، ساعتی رفیع و بیش از 45 حجره و چنددهلیز جمعا 8075 مترمربع مساحت دارد. شنبه، 4 بهمن 1365 بود که با بمباران خیابان مسجد سید، دو راکت عراق به اطراف مسجد اصابت کرد و علاوه بر ویران‌شدن قسمتی از منازل مسکونی و دکان‌های واقع در حریم مسجد، قسمتی از کاشی‌کاری‌های زیبای این مسجد نیز بر اثر موج انفجار فروریخت.
مسجد امام(ره)
این مسجد که به نـام‌هــای مسجــد سلطانی مسجدجامع عباسی نیز شهرت دارد، مهم‌ترین مسجد تاریخی اصفهان و یکی از مساجد میدان نقش‌جهان است که در طی دوران صفوی ساخته شد و از بناهای مهم معماری اسلامی ایران به شمار می‌رود. این بنا شاهکاری جاویدان از معماری، کاشی‌کاری و نجاری در قرن یازدهم هجری است. مسجد شاه در تاریخ 15 دی 1310 با شماره ثبت 107 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است؛ همچنین این مسجد همراه با میدان نقش‌جهان به‌عنوان یکی از میراث جهانی یونسکو است. بنای کنونی در ضلع جنوبی میدان نقش‌جهان واقع شده و ازنظر ویژگی‌های معماری، تزیینات غنی و آثار نفیس دیگر از برجسته‌ترین آثار معماری ایران است. بنای آن در سومین مرحله از اجرای طرح میدان نقش‌جهان به فرمان شاه‌عباس بزرگ آغاز شده و در دوره شاه صفی به پایان رسیده است.
از نکات جالب این مسجد انعکاس صورت در مرکز گنبد بزرگ جنوبی آن است. ارتفاع گنبد عظیم از سطح زمین 52 متر و ارتفاع مناره‌های داخل آن 48متر و ارتفاع مناره‌های سردر آن در میدان نقش‌جهان 42 متر است. درنتیجه بمباران‌های متوالی عراق به این بنا نیز صدمه وارد شده است.
مسجد شیخ‌لطف‌الله
مسجد شیخ لطف‌الله یکی از مسجدهای تاریخی و شناخته‌شده شهر اصفهان است. این مسجد شاهکاری از معماری و کاشی‌کاری قرن یازدهم هجری است که به فرمان شاه‌عباس اول در مدت هجده سال بنا شده و معمار و بنای آن استاد محمدرضا اصفهانی بوده است. باستان‌شناسان خارجی درمورد عظمت معماری این مسجد، گفته‌اند: «به‌سختی می‌توان این بنا را محصول دست بشر دانست.»
شیخ‌لطف‌الله جبل‌عاملی، پدرزن شاه‌عباس اول و از علمای بزرگ شیعه در لبنان امروزی بود که به دعوت شاه در اصفهان اقامت گزید. این مسجد به نام او و به‌منظور تجلیل از مقامش و برای تدریس و نمازگزاری او احداث شد.
این مسجد یکی از زیباترین آثار تاریخی اصفهان در ضلع شرقی میدان نقش‌جهان و مقابل عمارت عالی‌قاپو واقع شده و شماری از کاشی‌کاری‌های معرق درون و بیرون گنبد و کتیبه‌های خط ثلث آن به خط علیرضای تبریزی عباسی است. سبک معماری این بنا به شیوه اصفهان است. در نتیجه بمباران‌های متوالی عراق به این بنا نیز صدمه وارد شده است.
مسجد حکیم
مسجدی که به دستور شاه‌عباس دوم در سال 1073 هجری قمری ساخته‌شده و همچنان نیز از مساجد مهم شهر به‌حساب می‌آید. در کتیبه‌ای که در سردر شمالی این مسجد ذکرشده، مسجد حکیم به دست محمدداوود ملقب به تقرب‌خان، طیب شاه‌عباس دوم بنا شده است.
پیش از آن مسجدی به نام جوجیر یا مسجد جامع رنگرزان در محل کنونی مسجد حکیم وجود داشته که امروز تنها سردری از آن باقی مانده است که در سال 1318 شمسی یافت شده و در سال 1335 توسط اداره باستان‌شناسی مرمت شده است.
تقرب‌خان که بانی ساخت مسجد حکیم است، روزگارانی را در هندوستان گذرانده و روزبه‌روز به قدرت و عزتش افزوده می‌شد. بدین ترتیب صاحب ثروت زیادی شد که بخش بزرگی از این ثروت را برای خانواده خود در اصفهان فرستاد و آن‌قدر به ارسال این اموال ادامه داد تا درنهایت این مسجد ساخته شد. در نتیجه بمباران‌های متوالی عراق به این بنا نیز صدمه وارد شده است.
جلفا و محله تبریزی‌ها و کلیسای «می ناس»
محله جلفای اصفهان یکی از خاص‌ترین اماکن دیدنی اصفهان با معماری شگفت‌انگیزی است که ترکیب زیبایی از هنر اسلامی و ارمنی در آن به چشم می‌خورد.جلفا، مرکز صنعتگران ارمنی است که شاه‌عباس صفوی حدود چهارقرن پیش آن را جهت رونق‌دادن به اوضاع اقتصادی اصفهان به این شهرآورد و سکنا داد. جلفانشینان بیشتر به کار سنگ‌تراشی و مشاغل صنعتی و ظریف مشغول شدند. جلفای اصفهان نمادی از تساهل و مدارای شاه‌عباس با دیگر مذاهب است که در عهد صفوی و به‌ویژه دوره شاه اسماعیل کمرنگ شده بود.
متأسفانه در آخرین روزهای جنگ اصابت چندین موشک نیز به جلفا خسارات زیادی را به این بخش قدیمی اصفهان رسانید که در این میان زیان‌های محله تبریزی‌ها و کلیسای «می ناس» از همه بیشتر بود.
خانه هریتاش یا خانه مرحوم مجردیان
این خانه یکی از آثار ملی ثبت‌شده ایران در اصفهان و قدمت آن مربوط به اواخر صفویه است. به این خانه که در خیابان ابن‌سینا، کوچه کدخدا قرار گرفته، به‌واسطه بمباران‌های هوایی صدام، آسیب و صدمه زیادی وارد شده است.
کاخ چهلستون
ماجرای کاخ چهلستون از زمانی شروع شد که پایتخت ایران از قزوین به اصفهان تغییر کرد. این جابه‌جایی در دوران صفویه اتفاق افتاد. در این دوران اصفهان تغییرات و رشد زیادی داشت تا به قول شاه‌عباس شکل و شمایل اولین شهر دنیا را به خود گرفت. این کاخ که بالغ‌بر 67هزار مترمربع مساحت دارد، در دوره شاه‌عباس یکم احداث آن آغاز شد؛ اما چیزی که ما حالا با عنوان کاخ می‌شناسیم، در زمان شاه‌عباس دوم شکل گرفت. شاه‌عباس دوم تصمیم گرفت که این بنا را به دولت‌خانه خود تبدیل کند و به همین خاطر دستور به گسترش عمارت چهلستون داد و آن را به کاخ تبدیل کرد.
با این تغییر، کاخ به محلی برای پذیرایی از مهمانان رسمی و دیدار شاه با مردم شد. این کاخ در هشت‌سال دفاع مقدس، در نتیجه بمباران‌های متوالی عراق به آن صدمه دید.
خانه قزوینی‌ها
این خانه از دیگر خانه‌های تاریخی اصفهان است که قدمت آن به دوران ناصرالدین‌شاه بازمی‌گردد. خانه قزوینی‌ها دارای نقشه استادانه و ساختمانی زیباست. در پلان این خانه اندرونی و بیرونی در کنار اتاق‌های خانه به شکل زیبایی قرار گرفته است. بلندترین ضلع این خانه شمال آن است؛ چراکه از اهمیت بیشتری برخوردار بود.
حمام علیقلی آقا
این حمام تاریخی در بازاری به همین نام و در مقابل مسجد علیقلی آقا در محله بیدآباد واقع شده است. علیقلی‌آقا که از خواجگان حرم‌سرای شاه سلیمان و شاه سلطان صفوی بوده، در حدود سال‌های 1112 تا 1122 اهتمام به احداث این مسجد به نام خود کرده است و دو حمام (حمام بزرگ مردانه، حمام کوچک زنانه) را به همین نام قرار داده است. قسمتی از آثار تاریخی حمام علیقلی آقا که در خطر انهدام بوده به موزه چهلستون انتقال یافته است.
کاخ عالی قاپو
این کاخ که عرصه آن 381متر طول و 140متر عرض دارد، در مغرب میدان امام(ره) به فرمان شاه‌عباس اول صفوی ساخته شده است. کاخ دارای جلوخان و شش‌طبقه ساختمان است که در هر طبقه آن تزیینات و گچ‌بری و نقاشی‌های زیبایی وجود دارد.
ایوان طبقه سوم این کاخ که دارای 18ستون و سقف چوبی و حوض مسی است، از بناهای شاه‌عباس دوم صفوی است. دو رشته پلکان پیچ‌درپیچ راه اتصال به طبقات بالا را فراهم می‌آورد. براثر اصابت راکت‌ها و بمب‌های عراقی به نزدیکی کاخ عالی‌قاپو به این کاخ زیان و آسیب وارد شده است.
منزل شیخ‌الاسلام
منزل قدیمی شیخ‌الاسلام که در چهارباغ پایین واقع‌شده، از بدایع معماری هنری اصفهان است و توسط کریم شیخ‌الاسلام رئیس بلدیه وقت اصفهان و از وکلای مجلس زمان مشروطیت ایران ساخته شده است. مساحت خانه 1300 مترمربع است. متأسفانه براثر بمباران عراق سال 1365 زیان‌های سنگینی به بخشی از ساختمان این خانه زیبا واردشده و ارسی‌ها و آلت‌چین‌های آن به‌کلی ازبین‌رفته و به سایر تزیینات و درهای چوبی نیز آسیب فراوانی رسیده است.
خانه خرازی
خانه قدیمی خرازی نیز نزدیک منزل شیخ‌الاسلام و در کوچه سینه پایین واقع است. مساحت کلی آن در حدود 1200 مترمربع است که تاریخ بنای آن به اوایل دوران قاجار می‌رسد. جالب‌ترین بخش ساختمانی خانه، ارسی جنوبی آن است که هم‌اکنون نیز جلوه و زیبایی خاصی دارد.
خانه سمسار
این خانه در خیابان عبدالرزاق قرار گرفته و تاریخ ساختمان بنا 1321 هجری قمری است. برای ورود به این خانه باید یک دالان طویل را طی کرد. فضا و نمای شمالی این ساختمان از گچ‌بری و نقاشی و آیینه‌کاری بی‌نظیر برخوردار است. ایوان جلوی تالار در بخش جنوبی دارای دو ستون ضخیم و مرتفع همراه با گچ‌بری زمینه آبی است و سرستون‌ها نیز گچ‌بری شده‌اند.
سقف ایوان منبت چوبی و اطراف آن تمام گچ‌بری با زمینه آبی است. تالار سمت جنوبی دارای آیینه‌کاری و گچ‌بری است. ارسی پنج‌درِ وسیع تالار با شیشه‌های الوان کوچک دارای جاذبه خاصی است. متأسفانه بر اثر اصابت بمب و راکت قسمت ساختمان و تزیینات این خانه قدیمی ویران شده است.
خانه اژه‌ای
از میدان کهنه اصفهان در فاصله میانی آن تا مناره مسجدعلی سمت چپ بن‌بستی است که در انتهای آن پاساژ فرش سرای هارونیه قرار دارد و در مجاورت آن دیواره کاه‌گلی خانه اژه‌ای که یکی از
روحانیون قدیم اصفهان بود، به چشم می‌خورد. این خانه وسعتی حدود 460 مترمربع دارد و اصل بنای آن به دوره صفوی می‌رسد؛ به‌ویژه شاه‌نشین آن که دارای طاقی بلند بوده و در طرفین فضایش گوشواره‌هایی طراحی شده که از نظر نقاشی دارای سبکی کاملا متمایز با خانه‌های قدیمی دیگر است؛ به‌گونه‌ای که زیر این طاق اسلیمی‌هایی به‌صورت طلاکاری‌شده، با ابعاد درشت نقش بسته و در فضاهای میانی ملائک و فرشتگانی ترسیم‌شده که صورت‌هایی کاملا واقعی و آناتومی بدنی حقیقی را جلوه‌گر می‌نمایند.
خانه بخردی
خانه‌ای از عهد قاجار با گچ‌بری‌هایی متفاوت که در ضلع غربی خیابان چهارباغ پایین، بعد از چهارراه تختی داخل کوچه حاج‌رسولی‌ها پلاک 17 قرار دارد.
از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این خانه می‌توان از تزیینات گچ‌بری کل نمای بیرونی حیاط آن نام برد که از گچ اصفهان و روغن طبیعی منداب شکل گرفته و به‌عنوان پوششی بر روی گچ نیم‌زنده قرار می‌گرفته و باعث می‌شده از گچ در هوای آزاد در اثر بارندگی و رطوبت محافظت شود. از دیگر موارد ممتاز این خانه می‌توان به درهای ارسی شاه‌نشین آن اشاره کرد که ازنظر ظرافت و طرح بته ترمه بسیار بزرگ آن در میان سایر خانه‌های تاریخی بی‌نظیر است. این خانه از عهد قاجار باقی‌مانده که تاریخی در آن یافت نشد و مساحت آن بالغ‌بر 1200 مترمربع است.
