به گزارش اصفهان زیبا؛ با پیشروی فرونشست زمین در اصفهان، هشدارهای کارشناسان از وقوع این پدیده و آثار آن شدت گرفته است. هشدارها تا جایی پیش رفته که اگر برداشت از آبخوان دشت اصفهان-برخوار ادامه یابد، تا حدود ۱۵ سال دیگر اصفهان قابل سکونت نخواهد بود و تبعات اجتماعی و اقتصادی بسیاری برای اصفهان خواهد داشت.
کارشناسان اگرچه طی سال‌های گذشته نسبت به وقوع پدیده فرونشست زمین در اصفهان هشدار داده بودند، متأسفانه طی دو سال گذشته نشانه‌های این سرطان پیشرونده خود را در قالب ترک‌ها و ریزش‌های مختلف در شهر اصفهان نمایان کرده است. آمارها و اعداد متفاوتی از نرخ فرونشست زمین در مناطق مختلف اصفهان منتشر شده و مطابق آخرین آمار، نرخ سالانه فرونشست زمین در اصفهان ۱۸.۵ سانتیمتر است. از سوی دیگر کارشناسان اقتصادی بر این عقیدهاند که فرونشست زمین بر شاخص‌های اقتصادی این شهر و استان اثرگذار است و در صورت ادامه این وضعیت، احتمالا با پدیده مهاجرت معکوس از اصفهان روبه‌رو خواهیم شد.
به گفته عباس حاتمی، عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان، در بررسی‌های صورت‌گرفته شدت مهاجرت به اصفهان کم شده است. برعکس ما امروز با پدیده‌ای در اصفهان روبه‌رو هستیم که نشان‌دهنده حرکت اصفهان به سمت پدیده‌ای به نام قجری‌شدن اصفهان است. در توضیح این موضوع باید گفت در دوره صفوی یک میلیون نفر در اصفهان زندگی می‌کردند که این آمار در دوره قاجاریه به ۷۰ هزار نفر رسید و جمعیت اصفهان به شدت کاهش یافت.
این تجربه تاریخی یادآور موضوع تلخی است و ناظر بر این موضوع است که کاهش شدید جمعیت اصفهان مسبوق به سابقه است. درست است که در کوتاه‌مدت افت این‌چنینی جمعیت دور از ذهن است، اما بی‌تردید در صورت ادامه این وضعیت ما احتمالا با پدیده مهاجرت معکوس روبه‌رو خواهیم شد. در حالی‌که در گذشته افراد به استان اصفهان مهاجرت می‌کردند، در آینده احتمالاً این جمعیت از استان اصفهان به استان‌های دیگر مهاجرت خواهند کرد. اکنون موج خفیف این مهاجرت در اصفهان شکل گرفته و بسیاری از افراد در حال مهاجرت به استان‌های شمالی کشور هستند.
اگرچه آمارهای رسمی در این خصوص بسیار محدود و اندک است، سال ۹۷ پژوهشی از سوی سازمان برنامه‌وبودجه استان اصفهان با عنوان «بررسی جریانات مهاجرتی استان اصفهان» انجام شد که براساس آن پدیده «مهاجرت» در این خطه تا سال ۹۵ و براساس آمار نفوس و مسکن از روستا به شهر و از شهرهای اطراف به شهر اصفهان ثبت شده است. مطالعات این پژوهش نشان می‌دهد از سال ۹۶ این روند با تغییر شکل مواجه می‌شود و بیشتر جابه‌جایی جمعیت شکل می‌گیرد؛ روندی که با مهاجرت غیردائم در شهر اصفهان نمود می‌یابد.
به گفته معاون آمار و اطلاعات سازمان برنامه‌وبودجه استان اصفهان در سال ۱۴۰۰، «مهاجرت معکوس» که دولت‌های مختلف به دنبال راهکارهایی برای عملیاتی کردن آن بودند و درنهایت موفق به اجرای آن نشدند، امروز با افزایش قیمت‌ها و گران شدن مسکن و تبدیل اصفهان به یک شهر گران، عملیاتی شد و مهاجرت روستاییان از شهر اصفهان به زادگاه خویش و حتی مهاجرت شهرنشین‌های اصفهان به شهرهای اطراف و ارزان‌قیمت ازجمله «فلاورجان» شکل گرفت. آلودگی هوا، فرونشست زمین، خشکسالی و بحران آب از دیگر دلایل مهاجرت از اصفهان از سوی مسئولان امر مطرح می‌شود.
در این باره باید گفت، روند افزایشی مهاجرت در اصفهان موضوعی تأییدشده از سوی مسئولان است؛ اگرچه در اولویت‌بندی دلایل نظرات متفاوتی ارائه شد اما همگی بر اینکه هنوز به رشد منفی نرسیدیم، اتفاق‌نظر دارند. براساس آخرین سرشماری در سال ۹۵، سهم مهاجران جابه‌جا شده در استان اصفهان نسبت به‌کل کشور در دوره زمانی ۹۵-۱۳۹۰ نسبت به دوره قبل (پنج ساله گذشته) اندکی افزایش داشته است و از ۶.۸ درصد به ۷.۰ درصد رسیده است. همچنین اصفهان براساس این سرشماری طی سال‌های ۸۵ تا ۹۰ و ۹۰ تا ۹۵ مهاجرپذیر بوده است؛ اما این روند از سال ۹۶ تا ۱۴۰۱ روند معکوس گرفته و بیشتر روستاییان که طی این سال‌ها به شهر آمده بودند به زادگاه خویش بازگشته‌اند؛ اما در این میان برخی کارشناسان عمده‌ترین دلیل این جریان معکوس را گرانی مسکن مطرح کرده‌اند.
اما اکنون فرونشست زمین، تمام شدن ذخایر آب سفره‌های زیرزمینی و… دو سناریو را پیش روی اصفهان قرار داده است. حسین حجتی، مدیر سابق دفتر منطقه‌ای مرکز تحقیقات راه، مسکن وشهرسازی اصفهان، تابستان سال 1400 هشدار داده بود که دو و نیم میلیون نفر از ساکنان شهر اصفهان در معرض خطر فرونشست قرار دارند و آنچه اهمیت مطالعات دشت اصفهان-برخوار را بیشتر می‌کند، نرخ رشد سریع فرونشست در منطقه و پیشروی آن به سمت شهر اصفهان و وجود المان‌های مهم شهری است.
دو سناریوی متفاوت برای اصفهان!
به گفته محمد درویش، فعال محیط‌زیست، اصفهان دو سناریو دارد. یک سناریوی بدبینانه این است که در سال ۱۴۰۹ باتوجه به اینکه مخازن سفره‌های زیرزمینی‌اش تمام می‌شود و مردم مجبور به مهاجرت هستند و سناریوی خوشبینانه هم سال ۱۴۱۸ است که آن وقت در صورت عدم اصلاح مبلمان شهری و رفتار صنایع ناچار به مهاجرت می‌شوند. اگر موضوع آلودگی هوا را هم به آن اضافه کنیم و با توجه به اینکه اصفهان بیشتر از اهواز و تهران روزهای ناسالم دارد، حتی قبل از تمام شدن آب، هوای اصفهان تمام شود و مردم قبل از فرار از تشنگی، از فقدان اکسیژن مجبور به رفتن شوند. او ادعا می‌کند که الان در استان گیلان اگر سر بزنید و با مسئولان آموزش و پرورش صحبت کنید، تعداد دانش‌آموزان اصفهانی زیاد شده و در برخی محلات در شمال کشور، مردم با لهجه اصفهانی صحبت می‌کنند. نشانه‌های مهاجرت همین الان خود را نشان داده است.
مدیرکل محیط‌زیست اصفهان نیز چندی پیش هشدار داد: اگر برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی به همین منوال ادامه یابد، آبخوان‌های دشت اصفهان تا سال ۱۴۰۹ به‌طور کامل تخلیه می‌شود.
احمدرضا لاهیجان‌زاده، فرونشست را یکی از چالش‌های اصلی محیط‌زیستی اصفهان اعلام و توضیح داد: از ۳۵ دشت استان که مورد مطالعه قرار گرفته است، ۲۹ دشت از نظر فرونشست در شرایط بحرانی قرار دارد. همچنین اکنون 1200 کیلومترمربع از مساحت اصفهان و شهرهای اطراف آن دچار فرونشست با نرخ ۱.۱۵ سانتیمتر در سال است و فرونشست دشت اصفهان، جمعیتی بالغ بر ۲.۵ میلیون نفر را تحت‌تأثیر قرار خواهد داد.
او با بیان اینکه تأمین نکردن حقابه زیست‌محیطی و استمرار خشکی زاینده‌رود سبب تشدید فرونشست و گردو‌غبار شده است، اضافه کرد: برخلاف دشت‌های دیگر دارای فرونشست در کشور، فرونشست در دشت اصفهان با محدوده اصلی شهر درگیر شده و به مرکز شهر در حال نفوذ است و همه سازه‌ها اعم از لوله‌های انتقال گاز، آب و فاضلاب، قطار شهری و بناهای تاریخی را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
بسیاری از کارشناسان بر این عقیدهاند که در حال حاضر تعدادی از مردم اصفهان به سمت مناطق شمالی کشور و به استان‌های گیلان و مازندران مهاجرت کرده‌اند؛ چراکه نمی‌دانند در آینده وضعیت آب و تبعات فرونشست زمین چه خواهد بود. اما همین مهاجرت به استان‌های مازندران و گیلان هم منجر به افزایش ویلاسازی و در نتیجه تخریب جنگل‌ها و اکوسیستم مناطق شمالی می‌شود. هرچند شهر اصفهان و شهرها و شهرک‌های اطراف آن مثل فولادشهر و بهارستان از مناطق مهاجرپذیر محسوب می‌شوند و بارگذاری جمعیتی دارند. این بارگذاری مهاجرتی نیز فشار بر منابع آب و خاک را بیشتر کرده و به فرونشست زمین سرعت می‌دهد.
با این وجود سید مهدی حجازی، رئیس اتحادیه مشاورین املاک اصفهان عقیده‌ای دیگر دارد و به «اصفهان‌زیبا» می‌گوید: امکان‌پذیر نیست که افراد به دلیل فرونشست زمین به شمال کشور مهاجرت کنند، اگرچه برخی افراد به این نتیجه رسیده‌اند که در حوزه ملک و املاک، ویلاسازی و ویلافروشی به جای اصفهان در شهرهای شمالی بیشتر سرمایه‌گذاری کنند؛ بنابراین با چنین تصوری عمل می‌کنند؛ اما به دلیل فرونشست زمین و تبعات ناشی از آن را بعید می‌دانم.
او با این وجود تأکید می‌کند که فرونشست زمین در اصفهان عامل کم‌شدن سرمایه‌گذاری در حوزه ساخت‌و‌ساز است و سازندگان ترس از ساخت ملک در نقاط مختلف اصفهان را دارند؛ به هر حال نمی‌توان واقعیت فرونشست زمین را کتمان کنیم. از سوی دیگر قوانین دست‌و‌پاگیر شهرداری، وزارت راه و شهرسازی، عدم به روزسانی قوانین و … موجب کم شدن سرمایه‌گذاری در حوزه مسکن شهر اصفهان شده است.
حجازی تصریح می‌کند که اگر دولت فکر اساسی نکند، سرمایه‌گذاری در حوزه ساخت‌و‌ساز اصفهان روز‌به‌روز روندی کاهشی به خود خواهد گرفت و در کنار پدیده فرونشست زمین، موج مهاجرت سرمایه‌گذاری در حوزه ساخت‌و‌ساز مسکن شدیدتر می‌شود.
عضو کارگروه تخصصی فرونشست استان اصفهان درباره پیشروی پدیده فرونشست زمین و افزایش مهاجرت از اصفهان، به «اصفهان‌زیبا»، می‌گوید: مهاجرت موضوعی پیچیده است و نمی‌توان به صورت یک‌بعدی آن را بررسی کرد؛ چراکه عوامل مختلفی بر پدیده مهاجرت و تغییر زندگی اثر می‌گذارد.
بهرام نادی توضیح می‌دهد: فرونشست تبی از یک بیماری اساسی است و در پدیده فرونشست، زمین در ابعاد وسیع نشست می‌کند و تبعاتی را بر روی سازه‌ها و تأسیسات باقی می‌گذارد و باید توجه داشت که فرونشست معمول است و علت آن افت آب‌های زیرزمینی است. همواره فرونشست زمین یک سری هشدارهایی را به ما می‌دهد که آب‌های سطحی را تمام کردیم، زاینده‌رود و تالاب را خشکاندیم و دیگر منابع آب سطحی زیادی موجود نیست و جریان رودخانه به صورت مقطعی است و در برخی سال‌ها دو یا سه بار به مدت 10 روز آب جاری است. در این شرایط علاوه بر از دست دادن منابع آب شاهد تبعاتی چون ریزگردها هستیم.
او ادامه می‌دهد: اگرچه آب‌های زیرزمینی قابل دیدن نیست، امروز شاهد عوارض آن همچون فرونشست زمین هستیم. طی چهل سال گذشته میانگین افت آب‌های زیرزمینی به بیش از 40 مترمکعب رسیده است و در حال حاضر حدود 40 درصد منابع آبی زیرزمینی ما باقی مانده است. در این شرایط ساکنان دشت اصفهان و برخوار به فکر زندگی خود می‌افتند که آیا در این منطقه سکونت خود را ادامه دهند یا مهاجرت کنند؟
آیا شهرهای شمالی وضعیت خوبی دارند؟
او می‌گوید: عقلانیت چنین است که وقتی برای موضوع فرونشست زمین اقدامی صورت نمی‌گیرد و هر روز شرایط بدتر می‌شود، بهتر است به منطقه ای بروم که هر روز شاهد این هشدارها نباشم؛ اما کجا برای ساکنان اصفهان مناسب است؟
به گفته نادی، جایی برای مهاجرت مناسب است که همانند شمال کشور منابع آبی کافی وجود داشته باشد، اما آیا آن منطقه نیز وضعیت خوبی دارد؟ در پاسخ باید گفت خیر؛ وضعیت آنجا هم مناسب نیست. به طور مثال در برخی مناطق گرگان یا استان گلستان 18 سانتیمتر فرونشست زمین ثبت شده است. از سوی دیگر مازندران نیز درگیر فرونشست زمین است و در آن منطقه نیز بیش از هزار حلقه چاه وجود دارد و آب شیرین مورد استفاده قرار می‌گیرد یا شمال غرب کشور که امروز شاهد خشکی دریاچه ارومیه هستیم.
او تصریح می‌کند: متأسفانه در سطح کشور درگیر تنش آبی هستیم، اما برخی مواقع ناچاریم به جایی برویم که شاید یک پله بهتر از اصفهان باشد، اما نمی‌توانیم تنش آبی در سطح گسترده را نادیده بگیریم. این تنش آبی به حدی است که برخی به فکر مهاجرت‌های خارجی افتاده‌اند و این اتفاقات رخ داده و همچنان هم ادامه دارد.
به عضو کارگروه تخصصی فرونشست استان اصفهان، پیش‌تر نیز شاهد مهاجرت‌های درون‌استانی بودیم؛ به نحوی که وقتی منابع آبی در شرق اصفهان محدود شد، بخشی از کشاورزان به صورت موضعی ناچار به کوچ کاری به غرب اصفهان همچون دامنه شدند، اگرچه دشت دامنه نیز درگیر فرونشست زمین است، اینکه مهاجرت به صورت رسمی رصد می‌شود یا خیر، پیچیدگی‌های خاص خود را دارد و ممکن است به دلایل کاری، مباحث آبی یا دلایل دیگری باشد. البته باید توجه داشت که مهاجرت در اصفهان به صورت مثبت یا منفی است و بعضا ساکنان شهرک‌های اقماری الزاما همه بومی اصفهان نیستند.
اما اینکه گفته می‌شود امکان تخلیه شمال شهر اصفهان تا سال 1410 وجود دارد چقدر صحت دارد، نادی توضیح می‌دهد: تخلیه شهر به این معنا نیست که تنها آن منطقه خالی از سکنه شود و دیگر نقاط اصفهان چنین نخواهند شد. اصفهان تا زمانی قابل سکونت است که آب داشته باشد؛ البته این آب باید به اندازه‌ای باشد که بتواند جوابگوی شرب، بهداشت، صنعت و کشاورزی باشد و اگر آب نباشد مهاجرت شروع می‌شود؛ به‌عنوان مثال کشاورزان در شهر به دنبال کار می‌گردند یا جایی می‌روند که امکان کشاورزی باشد؛ بنابراین اگر محدودیت آبی داشته باشیم هیچ فرقی ندارد شمال یا جنوب، شهر به مرور تخلیه خواهد شد.
او همچنین با انتقاد بر اینکه ساخت شهرک‌های جدید در اصفهان یعنی بارگذاری جدید بر منابع آب، می‌گوید: این آب از کجا قرار است تأمین شود. از یک سو شاهد بارگذاری‌های جدید همچون طرح بن-بروجن بر روی زاینده‌رود هستیم و از سوی دیگر سطح زیرکشت بالادست رودخانه افزایش یافته است و درحالی‌که منابع آبی ما محدود است مصارف را توسعه می‌دهیم. در این شرایط شاهد توسعه ناپایدار خواهیم بود.
نادی با تأکید بر اینکه آمار رسمی از مهاجرت به دلیل کمبود منابع آبی و فرونشست زمین نداریم، می‌گوید: به طور مثال بیست سال پیش یکی از روستاهای رامسر 599 انشعاب آب داشت، درحالی‌که سال گذشته انشعاب آب این روستا به شش‌هزار انشعاب رسیده بود، به نحوی که همین روستا سال گذشته شاهد قطعی آب بود. اصلا قابل تصور نیست که شمال کشور محدودیت منابع آبی داشته باشد، این آمار را نمی‌توان نادیده گرفت اما اینکه چه تعداد اصفهانی به شمال کشور مهاجرت کرده‌اند، نیازمند بررسی و آمار رسمی است.
اگر با همین روند منابع آبی اصفهان کاهش یابد، چقدر احتمال افزایش مهاجرت از اصفهان شدت می‌گیرد؟ و آیا افراد چاره‌ای به غیر از مهاجرت خواهند داشت یا خیر؟ و اینکه در مرحله بعد کجا می‌توانند بروند. به گفته عضو کارگروه تخصصی فرونشست استان اصفهان، وقتی آب نباشد چاره‌ای به غیر از مهاجرت به منطقه‌ای که آب دارد نداریم. اما شمال برویم یا جنوب؟ باید توجه داشت که آن مناطق نیز درگیر تنش‌های آبی خود هستند به این دلیل عنوان می‌شود که فرونشست زمین موضوعی ملی و حتی در برخی مناطق بحثی بین‌المللی است.
به همین دلیل سال گذشته شعار سازمان ملل «دیدنی کردن آنچه نادیدنی است» بود، یعنی باید حواسمان به دارایی‌هایمان همچون منابع آبی باشد. در غیر این صورت شاهد فرونشست زمین و محدودیت‌های زندگی و مهاجرت خواهیم بود.
به عقیده این پژوهشگر دولت باید برنامه‌ای کلان برای مقابله با فرونشست زمین داشته باشد و برای حفظ منابع آبی از مردم کمک بگیرد. باید توجه داشت که انتقال برون‌حوضه‌ای و درون‌حوضه‌ای چیزی به غیر از توسعه ناپایدار صنعت در پی نخواهد داشت و توسعه صنعت نیز موجب مهاجرت نیروی کار می‌شود که به دلیل محدودیت منابع آبی، پایداری درگیر چالش می‌شود.
