به گزارش اصفهان زیبا؛ نیمه پسین سده دوم هجری، دقیقا روزگاری که مصادف با دوره امامت حضرت‌رضا(ع) (۲۰۳_ ۱۴۸) بود، دوره‌ای ویژه و تعیین‌کننده در تمدن اسلامی محسوب می‌شود. از اواخر حکومت هارون‌الرشید که مصادف با امامت حضرت‌رضا(ع) بود، سه مسئله در جهان اسلام، تغییرات شگرف تمدنی و فرهنگی به‌وجود آورد: ابتدا آنکه با روی‌کارآمدن عباسیان، مخصوصا در دوره‌ای که ایرانی‌ها به وزارت رسیدند، دستگاه خلافت از تعصب بر عرب‌گرایی به‌درآمد و ایدئولوژی باستان‌گرایی ایرانی، جایگزین ایدئولوژی قوم‌گرایی عربی شد (پاکتچی، شرایط علمی و فرهنگی در عصر امام‌صادق و بستر شکل‌گیری مذهب جعفری، ص ۳۱ _۳۲). این امر سبب شد مسلمانان ظرفیت و تحمل پذیرش فرق مختلف را پیدا کنند و زمینه برای تبلیغ افکار مختلف مهیا شود.
عامل دیگر تغییرات گسترده فرهنگی، ترجمه کتاب‌های یونانی، فارسی، هندی و … به زبان عربی بود؛ هرچند برخی معتقدند که ترجمه، از عصر امویان آغاز شد. به‌هرحال در دوره عباسیان با اوج‌گرفتن ترجمه متون، آثار فرهنگی و تمدنی چشمگیری به‌وجود آمد.
علاوه‌بر عوامل فوق، فراهم‌آمدن وسایل و ابزار کتابت نیز نقش مهمی در توسعه مسائل فرهنگی داشت. جرجی زیدان معتقد است که در عصر مأمون، بازار کاغذسازان و کتاب‌فروشان در بغداد رونق داشت.
مجالس ادب و مناظره علمی رواج یافته و توجه مردم به تحقیق و مطالعه فزونی گرفت (زیدان، تاریخ التمدن الاسلامی، ص۱۶۱).این سه رخداد، سبب ظهور اندیشه‌های اعتقادی متفاوت و فرقه‌های مختلف در جهان اسلام شد؛ مذاهبی هم که ظهور اجتماعی چشمگیری نداشتند، به انسجام مبانی فکری خود پرداختند و با آزادی بیشتر به نشر افکار خود مشغول شدند.
مناظره
رواج مناظره‌های گوناگون بین ادیان و گفت‌وگوهای درون‌دینی، نمودی از ایجاد شرایط مذکور بود که در دوران امام‌رضا(ع) در مقایسه با ائمه دیگر، گسترش فراوانی پیدا کرد.
بدیهی است که مناظره، یکی از شیوه‌های ارتباط کلامی برای بیان دیدگاه و باور بوده که در قرآن کریم نیز موردتوجه قرار گرفته است. یکی از بارزترین مناظره‌های مطرح‌شده در قرآن، مناظره حضرت ابراهیم(ع) با مشرکان زمان خود، به‌خصوص نمرود است که در آیات ۲۵۸ سوره بقره و ۷۲ سوره شعرا به آن اشاره شده است؛ اما در این میان، مناظره‌های امام‌رضا(ع) از جایگاه خاصی برخوردار بود.
این جایگاه وقتی مشخص می‌شود که شرایط حاکم بر منطقه خراسان از نظر تنوع فرقه‌ها و مذاهب گوناگون و چالش‌هایی که از سوی هر یک از این نحله‌ها متوجه مسلمانان می‌شد، موردتوجه قرار گیرد.
مناظره‌های امام‌رضا(ع) با جریان‌های فکری درون‌دینی و مکاتب و ادیان دیگر، شامل موضوع‌های مختلفی همچون مباحث مربوط به خلافت و امامت، تشبیه و تنزیه، جبر و اختیار، ایمان، گفتمان خلق قرآن کریم، جریان خوارج، جریان زهد و تصوف و… است که به‌عنوان نمونه، مناظره‌های امام در موضوع امامت بررسی خواهد شد.
مناظره‌های مرتبط با موضوع امامت
امام‌رضا(ع) در مناظره‌های مربوط به خلافت و امامت از طرق مقابله با خلافت سنی و تبیین امامت شیعه و تقابل آن با جریان‌های خلافت، به تبیین جایگاه امامت شیعی می‌پرداختند و در راستای تثبیت جایگاه دینی امام از مفاهیمی همچون حجت، ولایت و امامت استفاده می‌کردند تا از این طریق به تقابل با مفهوم محوری خلافت از دید عامه برآیند.
ایشان امامت را با چهار ملاک «نص»، «دلیل»، «علم» و «مستجاب‌الدعوه‌بودن» اثبات می‌کردند (ابن‌بابویه، عیون اخبار الرضا، ج۲، ص۲۰۰). در روایات نقل‌شده از امام‌رضا(ع) مکرر به واژه حجت و مضمون خالی‌نبودن زمین از حجت خدا اشاره و بیان شده است که در صورت فقدان حجت، زمین اهل خود را فروخواهد برد. واژه دیگری که ثامن‌الحجج برای تقابل با خلافت به‌کار می‌بردند، مفهوم ولایت بود؛ به‌عنوان نمونه، ایشان روایتی را با این مضمون نقل می‌کنند که رسول‌خدا به کسانی بشارت بهشت دادند که علاوه‌بر اطاعت از خویش، به ولایت علی‌بن‌ابی‌طالب نیز اقرار کنند (طوسی، الاستبصار، ص ۳۶۴). همچنین ایشان با اشاره به آیات ۵۹ سوره نساء و ۵۵ سوره مائده و نیز ذکر حدیث غدیرخم و روایت منزلت، جانشین رسول‌الله(ص) را علی(ع) معرفی کردند (ابن‌بابویه، الخصال، ج۲، ص۴۷۸).
فرقه‌های مقابل امام در مناظره‌ها
مناظره‌های امام‌رضا(ع) فراوان هستند؛ اما از میان آن‌ها مناظره‌های هفت‌گانه ایشان، شهرت بیشتری دارد. طبق آنچه شیخ‌صدوق در عیون اخبار الرضا و علامه مجلسی در جلد ۷۷ بحارالانوار نقل کرده‌است، امام‌رضا(ع) با گروه‌ها و نحله‌هایی به این شرح مناظره کرده‌اند: مناظره با جاثلیق (علمای بزرگ مسیحی)، مناظره با رأس‌الجالوت (بزرگان دینی یهود)، مناظره با هربز اکبر (پیشوای بزرگ مذهبی زرتشت)، مناظره با عمران صابئی (مدافع مذهب صابئین)، مناظره با سلیمان مروزی (معروف‌ترین اندیشمند علم کلام در سرزمین خراسان در عصر مأمون)، مناظره با علی‌بن محمدبن جهم (ناصبی و دشمن اهل‌بیت) و مناظره با بزرگان مذاهب مختلف در بصره.
مؤلفه‌های مناظره مطلوب (جدال احسن) از منظر امام‌رضا(ع)
نویسندگان مقاله مؤلفه‌های مناظره‌های علمی امام رضا (فصلنامه علمی‌پژوهشی فرهنگ رضوی، سال ۶، شماره ۲۲) شاخصه‌های برجسته مناظره‌های ایشان را در چهار مؤلفه شاخصه‌های اخلاقی، منطقی، عاطفی (روحی روانی) و آزاداندیشان طبقه‌بندی کرده‌اند تا به الگوی جامعی برای نشر اسلام در دنیای معاصر دست یابند.
در بررسی مناظره‌های امام‌رضا(ع) شاخصه‌های اخلاقی نمود خاصی دارد و آن را می‌توان در مصادیقی همچون انصاف‌مداری در گفت‌وگو، احترام و تکریم متقابل و پرهیز از نقد شخصیت افراد مشاهده کرد؛ به‌عنوان نمونه، ایشان در هنگام مناظره، هیچ‌گاه طرف مقابل را تحقیر نمی‌کردند؛ حتی اگر اطرافیان او را تمسخر و استهزا می‌کردند، امام آن‌ها را به ملایمت دعوت می‌کردند؛ مثلا ایشان در اثنای مناظره با عمران صائبی او را فراخواندند و پس‌از تکریم و احترام، چند جامه و چند هزار درهم به او عطا فرمودند (مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰، ص۳۱۸).
امام‌رضا(ع) در مناظره‌ها به رعایت شاخصه‌های منطقی نیز عنایت ویژه داشتند. مواردی همچون نظم و ساختار منطقی مباحث، استناد به منابع طرف مناظره و تکیه بر دلایل مستدل و مستند، نمونه‌هایی از رفتار منطقی حضرت در مناظره‌ها بود؛ همچنین ایشان هدف از مناظره را اغنا و روشنفکری و ارائه نتیجه مطلوب می‌دانستند و بر بیان اصول و معیارهای کلی عقلانی و استفاده از مسلمات خصم تأکید داشتند.
ایشان می‌فرمودند: آیا منصف‌ترین افراد کسی نیست که در مناظره با خصم خود با کتاب پیامبر و شریعت او به مناظره برخیزد؟(مجلسی، بحارالانوار، ج۴۹، ص۸). به عنوان نمونه‌ای دیگر از این دست رفتار امام، می‌توان به این روایت اشاره کرد. رأس جالوت، پذیرش مناظره با امام‌رضا(ع) را مشروط استدلال امام‌رضا(ع) بر دلایل و براهین موجود در تورات، انجیل و زبور یا در صحف حضرت ابراهیم و موسی(ع) عنوان کرد.
آن حضرت، تقاضای او را پذیرفتند و فرمودند: هیچ دلیلی از من نپذیر؛ مگر آنچه در تورات به زبان موسی بن عمران و در انجیل به زبان عیسی بن مریم و در زبور به زبان داوود نقل شده باشد (ابن‌بابویه، عیون اخبار امام‌رضا، ص۴۲۷). امام‌رضا(ع) به رعایت مؤلفه‌های عاطفی نیز پایبند بودند. منظور از مؤلفه‌های عاطفی، آن دسته از ویژگی‌هایی است که روح و روان آدمی را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و به‌عنوان یک نیروی انگیزشی، نقش بسیار مهمی در اقناع و پذیرش قلبی و درونی مطالب از سوی مخاطب دارد.
دراین‌راستا، علی‌بن‌موسی‌الرضا(ع) با مخاطب‌شناسی و عمل طبــق مقتضای فهم طرف مناظره، بهره‌گیری از قول لین، توجه به محتوای پیام گوینده و فهم درست آن و با تسلط و آرامش و ایجاد محیط آرام، زمینه ظهور مؤلفه‌های روحی‌روانی را مهیا می‌کردند؛ به‌عنوان نمونه، ایشان به عمران صائبی فرمودند: ای عمران! خبر می‌دهم تو را به آنچه پرسش کردی؛ لکن در آنچه به تو می‌گویم، با تعقل بنگر و در آنچه پرسش کردی، فهم و عقل پیش آور؛ زیرا این مطلب، غامض‌ترین و مشکل‌ترین مسائل و مطالبی است که بر مردم وارد می‌شود و کسانی که دارای عقل، فهم و ادراک ثابت نباشند و به جهل و نادانی دچار باشند، از فهم آن عاجز شوند و کسانی که دارای عقل، انصاف، حق‌خواهی و حق‌شناسی باشند، از فهم بیچاره نیستند (ابن‌بابویه، عیون اخبارالرضا، ج۱، ص۲۵۷). امام‌رضا(ع) همواره بر مؤلفه‌های آزاداندیشانه تأکید داشتند و هر انسانی را فارغ از نژاد، دین و آیین، جنسیت و… شایسته برخورداری از این حق می‌دانستند.
ایشان با آزادی بیان، تسامح دینی، احترام به پیروان سایر ادیان و مذاهب، پرهیز از جمود فکری و تعصب بیجا و داشتن شرح‌صدر و تحمل عقاید و آرای مخالف، فضای آزاداندیشانه‌ای را در مناظره‌ها رقم می‌زدند. برخورد امام با پیروان سایر ادیان و مذاهب، خردمندانه و مبتنی بر انصاف بود. یاسر، خدمتگزار امام‌رضا(ع) می‌گوید: از نیشابور نامه‌ای با این مضمون به دست مأمون رسید که مردی زرتشتی، هنگام مرگ، چنین وصیت کرده که ثروت زیاد او را میان فقرا و بینوایان تقسیم کنند. قاضی نیشابوری، آن اموال را میان مسلمانان تقسیم کرده‌است. مأمون دراین‌باره نظر امام‌رضا(ع) را جویا شد.
امام فرمودند: زرتشتیان برای عطا به مسلمان فقیر وصیت نمی‌کنند. نامه‌ای به قاضی نیشابور بنویس تا به اندازه همان مقدار از مالیات مسلمانان برداشته و به بینوایان زرتشتی بدهد (ابن‌بابویه، عیون اخبارالرضا، ج۲، ص۱۸۲).
