به گزارش اصفهان زیبا؛ بخشی از بازار تاریخی اصفهان که به نام بانی‌اش، منجم صفوی، معروف شده این روزها در دست مرمت قرار گرفته و قدم اول هم احیای سقف طاق و چشمه‌ای آن است. مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان از آغاز مرمت 18 سقف بازار منجم خبر داده و این روزها گردشگران و کسبه‌ای که در مسیر کوچه ساروتقی تا بازار قهوه‌کاشی‌ها تردد می‌کنند، داربست‌ها را زیر سقف‌ها می‌بینند و مرمتگران هم روی بام بازار منجم مشغول کارند.
بازار تاریخی اصفهان که در طول دست‌کم چهارصد سال تا یک هزاره اخیر، منشأ و مبدأ جریان‌های اقتصادی، سیاسی، مذهبی و اجتماعی فراوانی بوده، به عنوان کالبدی تاریخی نیازمند پایش، حفاظت و مرمت پیوسته است.
این روزها اگر به بازار اصفهان مراجعه کنید، در بخش‌های مختلف فعالیت‌هایی در حوزه حفاظت و مرمت و بازسازی می‌بینید و البته که این کالبد ارزشمند بیش از این‌ها نیازمند توجه مردم و مسئولان و همیاری و هم‌افزایی‌شان در جهت حفظ و احیاست. خبر آغاز مرمت و احیای بازار منجم باعث شد پیگیر موضوع شوم و از کم و کیفش بپرسم.
آغاز مرمت سقف‌های بازار منجم
محمدعلی ایزدخواستی، مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان، در گفتوگو با سرویس میراث و گردشگری روزنامه اصفهان‌زیبا، از آغاز عملیات اجرایی مرمت طاق‌های بازار منجم خبر داد و تصریح کرد: «عملیات مرمت و احیای بازار منجم در محدوده بازار تاریخی اصفهان در دو بخش در حال اجراست. در فاز اول پروژه، مرمت طاق‌های سنتی در دستور کار قرار گرفت. در این بخش برچیدن آجرفرش فرسوده و کاهگل، عایق و پلاستر موجود و سبک‌سازی بام در حال انجام است.»
او افزود: «همچنین در بخش روی طاق، عملیات خارج‌کردن بند فرسوده و اجرای دوغاب‌ریزی، دوخت و دوز، قیدبندی و پالانه رویی، پوکه ریزی، شیب‌بندی و پلاسترزنی، عایق‌کاری و آجر فرش به همراه دوغاب و بندکشی انجام می‌شود.»
ایزدخواستی ادامه داد: «در بخش زیر طاق نیز لایه‌برداری بخش فرسوده، گچ و خاک و سفیدکاری انجام می‌شود.»
به گفته ایزدخواستی، عملیات سبک‌سازی رو و احداث طاق‌های جدید به تازگی آغاز شده و اصلاح و مرمت زیر طاق و سبک‌سازی پشت‌بام هم در حال انجام است. گفتنی است محدوده‌ای که این روزها در دست مرمت قرار گرفته از سرای نو آغاز می‌شود و به سه‌راه قهوه‌کاشی‌ها می‌رسد. در این مسیر عناصر شاخصی مانند مسجد منجم، سرای منجم، سقاخانه و مدرسه جده کوچک قرار دارند. طی مطالعات آسیبشناسی سقف بازار منجم، مشخص شد که 18 سقف نیازمند مرمت هستند. در این مطالعات تأکید شده که کلیه عملیات خاک‌برداری می‌بایست با دست انجام شود.
روایت‌های بازار منجم
«بازار منجم‌باشی، از بازار مخلص شروع شده و تا سرای منجم‌باشی امتداد می‌یابد و مانند بازار مخلص محل عمده فروشی پارچه و قماش، فعالیت عمده اقتصادی بازاریان آن را تشکیل می‌دهد.» این روایت در فصل هفتم کتاب «بازار بزرگ اصفهان» به قلم مرحوم استاد سیروس شفقی، آمده است. وقتی از کوچه ساروتقی به سرای نو برسید و مسیر بازار منجم‌باشی را در پیش بگیرید، مسیری را می‌بینید که در زیر سقف‌ها داربست زده شده و در حال مرمت قرار گرفته است.
ژان شاردن در سفرنامه‌اش از سه منجم‌باشی یاد می‌کند؛ اولی میرزا شفیع منجم‌باشی است، رئیس منجمان شاه که خانه‌اش پشت مسجد جامع عباسی بوده است. دومی، میرزا کاظم طبیب و منجم شاه که بعدا رئیس گمرک شد و مسجدی را رو خرابه‌های یک مسجد کهنه ساخت. سومی، محمد باقر منجم‌باشی، رئیس منجمین شاه بوده و خانه‌ای هم در نزدیکی مسجد‌حکیم فعلی داشته است. چهارمی هم محمد طاهر منجم‌باشی است که از منجمین شاه بوده و در علم نجوم و هندسه یگانه عصر خودش بوده و کاخی در نزدیکی دروازه دولت فعلی داشته مرکب از باغی وسیع با انهاری از سنگ مرمر و سماق و دیوارهای بلند.
سرای نو منجم
سرای نو یا به عبارتی، سرای نو منجم، در ابتدای مسیر قرار دارد و با دالانی با سقف طاق‌چشمه‌ای بلند، ورودی سرا را به صحن مرتبط می‌کند. بر روی کتیبه کاشی‌کاری در ضلع غربی صحن، از بازسازی سرای نومنجم در تاریخ دهم شهریور ماه 1378 خبر داده‌اند؛ آن هم «با کمک و همیاری و به خرج مستأجرین و به همت شورای سرای نو منجم». نوشته شده که این بازسازی در شانزدهم بهمن 1379 به پایان رسیده است. طلاسازها در سرای نو منجم کار می‌کنند و البته ساخت صنایع فلزی، عمده‌فروشی و آبکاری هم وجود دارد.
سرای منجم‌باشی
در وجه‌تسمیه نام «منجم» گفت‌و‌گوهای مختلفی وجود دارد که تقریبا همه به منجم‌باشی صفوی اشاره می‌کنند. مخصوصا که می‌دانیم اصولا نام سراها در بازار اصفهان از نوع کالاهایی که در آن‌ها تولید یا داد‌و‌ستد می‌شده یا بانیان آن‌ها یا نام آبادی‌هایی که باب تجارتی با آن‌ها داشته‌اند، گرفته شده‌اند و به نظر می‌رسد درمورد سرای منجم، وجه تسمیه، نام بانی آن است. مساحت سرای منجم‌باشی حدود 1800 مترمربع است که 45 متر طول و 40 متر عرض دارد. آزمایش طلا و زیورآلات، تراشکاری انواع زیورآلات، بنکداری طلا و زیورالات از جمله شغل‌های موجود در این سراست.
مدرسه علمیه جده کوچک
اولین نقطه توقف، مسجد منجم است. در کنار مسجد، سقاخانه‌ای وجود دارد با شعری از صغیر اصفهانی بر کاشی‌هایش. رو‌به‌روی سقاخانه و مسجد، به ورودی سرای منجم می‌رسید که نام بازار نیز از نام همین سرا گرفته شده است. یکی از مهمترین عناصر شاخص این مسیر، مدرسه جده کوچک است که اولین نقطه تماشایی‌اش، کتیبه سردر مدرسه است؛ جایی که خط هنرمند بزرگ صفوی، محمدرضا امامی را می‌بینید. این مدرسه را جده شاه عباس دوم احداث کرده کرده و آن‌طور که در کتاب بازار بزرگ اصفهان آمده، 38 باب حجره دارد و حوالی دهه هشتاد 70 طلبه علوم دینی در آن زندگی می‌کرده‌اند.
مخارج آن هم از رقبه‌هایش (39 رقبه که 38 رقبه‌اش مغازه است و در بازار انقلاب قرار داد) و چند روستا و حمام که وقف مسجد شده‌اند، تأمین می‌شود. در حال حاضر این مدرسه علوم دینی محل اسکان طلابی است که در مدرسه جده بزرگ درس می‌خوانند و علاقه‌مندان برای بازدید از این بنای تاریخی باید به محل مدرسه جده بزرگ مراجعه کنند و مجوز کتبی بازدید بگیرند.
در مدرسه جده کوچک لوحی به خط ثلث وجود دارد که حاوی تاریخچه ساختمان آن است و مورخ سال 1057 هجری قمری. کتیبه کاشی‌کاری‌شده سردر مدرسه نیز تاریخ 1056 هجری قمری را نشان می‌دهد. ورود مدرسه به صحن با رواقی است که سقف طاق چشمه‌ای سرپوشیده دارد. این مدرسه با طرح چهار ایوانی ساخته شده و اطراف صحن مدرسه را 38 حجره به شکل دوطبقه احاطه کرده‌اند.
مدرسه جده کوچک مربعی شکل و هر ضلع آن 25متر است. طبق اعلام مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان، عملیات مرمت و احیای بازار منجم در سه فاز تعریف شده که در حال حاضر فاز یک در دست اجراست. به روایت ایزدخواستی، در فاز دو عملیات مرمت بازار منجم، اجرای کف‌سازی پیش‌بینی شده که در دستور کار قرار خواهد گرفت و در فاز سه نیز بدنه‌سازی برای این بازار انجام خواهد شد تا یکی از مهمترین بخش‌های بازار تاریخی اصفهان به‌طور کامل احیا شود.
