به گزارش اصفهان زیبا؛ یکی از حوزه‌های اخلاق کاربردی در بعد حرفه‌ای «اخلاق تبلیغ» است که ساحت‌های مختلف تبلیغات را دربرمی‌گیرد. در این خصوص تبلیغ دین در کارایی، اثربخشی و جذب حداکثری مخاطبان محتاج اخلاق دینی تبلیغ است.
حال این سؤالات مطرح است که نصوص و آموزه‌های دینی در این خصوص چه الگویی ارائه کرده‌اند؟ خصوصیات حرفه‌ای مبلغ دینی از منظر قرآن و روایات کدام است؟ کدام‌یک از ائمه بیشتر به تبیین الگوی اخلاق ارتباطی مؤثر در تبلیغ مکتب تشیع پرداخته‌اند؟
بر این اساس و به‌منظور یافتن پاسخ پرسش‌های فوق، «اصفهان‌زیبا» مصاحبه‌ای را با دکتر مهدی گنجور، دانشیار گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه اصفهان، ترتیب داده است که در ادامه می‌خوانید.
عبارات «اخلاق تبلیغ» و «اخلاقی تبلیغ دین» را بیشتر تبیین کنید.
یکی از مباحث مهم دین‌پژوهی نوین در حیطه اخلاق کاربردی و حرفه‌ای مسئله اخلاق تبلیغ است که فیلسوفان اخلاق معاصر برحسب کارکردهای مختلف تبلیغ در حوزه‌های تجارت، سیاست، آموزش، فرهنگ، دین و … مباحث اخلاقی خاصی را متناسب با آن حوزه مطرح می‌کنند. اخلاق به رفتار ارتباطی تعلق دارد؛ اعم از اینکه طرف ارتباط خود فرد باشد یا دیگری. اخلاق ارتباطی زیرشاخه اخلاق کاربردی شناخته می‌شود.
اخلاق امری ذومراتب و دارای درجات متفاوت است. بر این اساس برخی صاحب‌نظران فروترین مرتبه اخلاق را رعایت حقوق طرف ارتباط یا به تعبیری آن را الگوی رفتار ارتباطی درون‌شخصی و برون‌شخصی مبتنی بر رعایت حقوق طرف مقابل دانسته‌اند. مرتبه فراتر اخلاق ارتباطی را می‌توان معطوف به ترجیح منافع دیگران بر منافع خویش دانست. بر این مبنا فداکاری، ایثار، خیررسانی به غیر و … فراترین مرتبه اخلاق ارتباطی است.
اما امروزه با پیشرفت جوامع، مهم‌ترین جهت‌گیری تأملات اخلاقی ایجاد مشاغل متنوع، پیچیدگی روابط انسانی، توجه به مسائل عینی و مبتلابه در زمینه‌های حرفه‌ای است؛ به‌همین دلیل اخلاق کاربردی دائما درحال‌توسعه کمی و کیفی است؛ به‌طوری‌که اخلاق نظری سنتی به‌تدریج جای خود را به اخلاق کاربردی حرفه‌ای داده است.
دراین‌میان، صنف مبلغان دینی در رسالت تبلیغ و ترویج دین و توفیق در جذب حداکثری مخاطبین محتاج اخلاق تبلیغ دین هستند؛ لذا نیاز علمی معرفتی به معیار اخلاقی برای تعامل مبلغان دینی با توده مردم و نیز ارائه الگویی عملی و مبتنی بر مشترکات ادیان و اخلاق اصیل دینی بسیار ضروری است؛ چراکه گاهی مواجهه تبلیغی متولیان ادیان با غیرهم‌کیشان خود تا حد تخاصم و تهاجم پیش رفته و به نزاع‌های ایدئولوژیک بین موافقان و مخالفان می‌انجامد. اظهارنظرهای افراطی و تفریطی جزم‌اندیشان و روشن‌فکران در حوزه تبلیغ دین در افزایش بحران و آشفتگی آرا بی‌تأثیر نبوده و به همین دلیل نیاز به پژوهش و ارائه الگویی مطلوب در این مسئله امری واجب و ضروری است.
مبلغ تشیع باید از چه خصوصیات و شرایط ویژه‌ای در امر دعوت و تبلیغ این مکتب برخوردار باشد؟
با توجه به رسالت حساس و خطیر تبلیغ، هر فرد نمی‌تواند مبلغ دین باشد. دین اسلام و به‌طورخاص، مذهب تشیع، در این خصوص از حساسیت بیشتری برخوردار است. به همان نسبت که شیعه در قیاس با اسلام به‌معنای عام آن، محدودیت و خلوص پیدا می‌کند، مبلغ آن نیز باید از شرایط عام موردنیاز هر مبلغ دینی فراتر رفته و شرایط و خصوصیات ویژه‌ای را احراز کند؛ بدین‌معنا که او باید علاوه‌بر شرایط کلی و عام نظیر آراستگی ظاهر، ادب، لحن، بیان، سعه‌صدر، خوش‌خلقی و … از خصوصیات ویژه‌ای به این شرح نیز برخوردار باشد: با توجه به سطح انتظارات مخاطبان از مبلغ دینی، اولین شرط ویژه مبلغ تشیع را می‌توان علم عمیق نسبت‌به این مذهب و برخورداری از اطلاعات کامل و جامع، صحیح، مستند و مستدل از مبانی و آموزه‌های دینی در ابعاد مختلف تاریخی، فقهی، تفسیری، حدیثی، کلامی، اخلاقی، تربیتی، سیاسی و اجتماعی دانست؛ چراکه مبلغ تشیع درواقع نماینده مکتبی است که ادعای حصر حقانیت و نجات‌بخشی جامعیت و جهان‌شمولی دارد؛ بنابراین عدم اشراف و احاطه علمی مبلغ بر مدعیات و آموزه‌های شیعی، احتمالا به حساب کاستی و ضعف متعلق تبلیغ یعنی اصل مکتب گذاشته خواهد شد.
ویژگی دوم مبلغان دین مهارت آسیب‌شناسی و برخورداری از حس مسئله‌یابی در رصدکردن شبهات است. داشتن ذهن نقاد و چشم مسئله‌یاب مسبوق به دانش وسیع، دانایی و پرهیز از سطحی‌نگری است. برخورداری از این خصوصیات اکتسابی به مبلغ کمک می‌کند تا با شناخت رخنه‌ها، آسیب‌ها، بدعت‌ها و انحرافات موجود در فهم عوام و اشراف بر شبهات و اشکالاتی که ازسوی مخالفان مطرح می‌شود، درصدد پاسخ‌گویی و دفاع از حقانیت و حریم شریعت برآمده و با خلع سلاح مخالفان در مقابل بحث و مناظره‌ای شفاهی یا کتبی آن‌ها را محکوم کند.
الگوی موفق در این زمینه مبلغ عالم و توانمند معاصر، استاد شهید مرتضی مطهری است که نمونه این‌گونه آسیب‌شناسی را می‌توان در تلاش او جهت شناسایی و معرفی تحریفات و شبهات مربوط به واقعه کربلا در کتاب «حماسه حسینی» مشاهده کرد.
برخورداری از منطق قوی، تفکر انتقادی، توانایی استدلال و اقامه برهان، آشنایی با فن مناظره و تکنیک‌های منطقی اقناع مخاطب و گاهی اسکات خصم، آگاهی از اقسام مغالطه به‌منظور جلوگیری از ارتکاب ناخواسته مبلغ به این‌گونه ادله سفسطه آمیز، برملاکردن نیت شوم مغالطه‌گران و خنثی‌کردن توطئه‌های نرم دشمن از ملزومات مهارت آسیب‌شناسی در امر تبلیغ دینی محسوب می‌شود.
یکی از خصوصیات دیگر موردنیاز برای مبلغان دینی، تقدم خودسازی بر تبلیغ دین است. شخص مبلغ تغییر رفتار را ابتدا باید از خود شروع کند و سپس درصدد تبلیغ و اشاعه آن به دیگر افراد باشد.
مبلغ دینی به‌منظور نفوذ و تأثیرگذاری کلام در مخاطب باید خود به آنچه می‌گوید، معتقد و عامل باشد؛ یعنی در مقام عمل به‌گونه‌ای رفتار کند که اعتماد گیرندگان پیام را به خود جلب کند؛ زیرا مردم بیش‌از آنکه تحت تأثیر گفتار او باشند، از رفتار و اخلاق او درس و الهام می‌گیرند. چنان‌که در روایات آمده است «مردم را دعوت‌کننده به راه راست باشید؛ (اما) نه به‌وسیله زبان‌هایتان. باید از شما پرهیزگاری، اجتهاد، نماز و نیکی ببینند».
مادامی‌که کسی در تعامل با خویش بر احترام، رازداری، صداقت، محاسبه‌گری و … ورزیده نشود، در تعامل با دیگران نمی‌تواند به این ارزش‌ها پایبند باشد. از کوزه همان برون تراود که در اوست. به قول استاد مطهری بزرگان دین گفته‌اند آن‌کس که در قلب خود واعظی برای خود ندارد، موعظه موعظه‌کنندگان فایده‌ای به حالش می‌بخشد.
برخورداری از جاذبه، یکی دیگر از ویژگی‌های موردنیاز مبلغان دینی است. مبلغ دینی باید برای مخاطب خود از جاذبه کافی برخوردار باشد، نه دافعه. البته بدیهی است که مقصود جاذبه یا دافعه مطلق نیست؛ چراکه چنین جاذبه یا دافعه‌ای، نه ممکن است و نه مفید و مطلوب. انبیا، اولیای الهی و پیش‌کسوتان مکتب تشیع هم دارای جاذبه و هم دارای دافعه بودند.
آن‌ها نیکی‌ها، راستی‌ها و حقایق را جذب و بدی‌ها و کژی‌ها و باطل‌ها را از خود دفع می‌کردند. اینجاست که نقش اخلاق به‌معنای صحیح و دقیق کلمه در تبلیغ دین آشکار می‌شود. مبلغ مکتب تشیع باید در پرتو اخلاق اسلامی به‌گونه‌ای رفتار کند که تجلی‌بخش جاذبه و دافعه همه اولیای دین به‌ویژه ائمه معصومین باشد.
یکی از جاذبه‌های تبلیغی دین، هنر مبلغ در ارائه تصویر و تفسیر زیبا و جذاب، آسان‌گیر و بشارت‌آفرین از اسلام است؛چنان‌که پیغمبر اسلام اذعان می‌کرد که بر سخت‌گیری و ریاضت مبعوث نشده، بلکه بر شریعت آسان و باگذشت برانگیخته شده است. آن حضرت حتی به دیگران نیز سفارش می‌کرد که در تبلیغ دین و تبیین احکام آن، نسبت‌به مردم آسان‌گیر باشند. چنانچه به معاذ بن جبل هنگام عزیمتش به یمن برای تبلیغ دین می‌فرمود: «بر آن‌ها آسان بگیر و سخت نگیر. به مردم بشارت بده».
یکی دیگر از عوامل جذابیت و تأثیرگذاری مبلغ تشیع، خیرخواهی و خلوص است که در متون دینی از آن نصح تعبیر شده است (اعراف، ۷۹)؛ یعنی نیت و عمل مروج و مبلغ دین باید از نهایت خلوص برخوردار بوده و سخن و فعل او از کمال خیرخواهی و از عمق دل برخاسته و هیچ انگیزه‌ای جز خیر و مصلحت مردم نداشته باشد.
شیوه تبلیغی امام رضا (ع) در ایران و مؤلفه‌های اخلاق ارتباطی مؤثر در تبلیغ تشیع در سیره رضوی را تشریح کنید.
با تتبع در نهضت علمی و سیره رفتاری علی‌ابن‌موسی‌الرضا به‌روشنی می‌توان دریافت که دقیقا در آن روزگاری که فرهنگ و تمدن مغرب زمین در دوره قرون‌وسطی به‌جهت حاکمیت خشن و متعصبانه کلیسا و غلبه جزم‌گرایانه اسکولاستیک بر افکار و اذهان آزاداندیش، سیر قهقرایی انحطاط و افول را پشت‌سر می‌گذاشت، مکتب مترقی تشیع و فرهنگ خردمدار رضوی با تبلیغ و ترویج حریت و آزاداندیشی نه‌تنها با حربه تعصب و تحکم عرصه را بر اندیشه‌های مخالف تنگ نمی‌کرد، بلکه اتفاقا با رویی‌گشاده و آغوشی باز هر اشکال و شبهه‌ای را با سعه‌صدر و خوش‌خلقی پاسخ می‌داد.
ایشان تبلیغ و ترویج اصول و ارزش‌ها و همچنین ثبات تفوق و برتری تشیع را نه در طرد و حذف، بلکه در مواجهه اخلاقی و رویارویی صادقانه با اندیشه‌های مخالف جست‌وجو می‌کرد. این سیره تبلیغی و رویه آزادمنشانه امام رضا (ع) نتایج مهمی همچون تأیید و ترویج آزاداندیشی و حریت فکر، قلم و بیان، تبلیغ و تبیین حقانیت مذهب شیعه به شیوه‌ای منطقی، عقلی و مسالمت‌آمیز، فرهنگ‌سازی و ارائه الگوی بومی مبتنی بر اخلاق ارتباطی در حوزه تبلیغ مکتب تشیع در جهان مدرن براساس شاخص‌ها و مؤلفه‌های علمی و جهان‌شمول رضوی را در پی داشت.
آنچه بسیاری از منابع تاریخ اسلام از فعالیت‌های تبلیغی و مناظره‌های عقیدتی امام رضا (ع)با نمایندگان مکاتب و مذاهب نقل می‌کنند، حکایت از آن دارد که التزام ایشان به اخلاق انسانی و احترام به شخصیت‌های دینی و عقاید مخالف، ضامن برپایی و تداوم جلسات علمی و مذهبی پربار و فضای سالم بحث و مناظره در دفاع از عقاید و اندیشه‌های دینی بوده و زمینه تبلیغ مکتب تشیع را فراهم می‌آورد.
گفت‌وگوی صلح‌آمیز درون‌مذهبی و برون‌مذهبی و تقویت هوش عاطفی هیجانی افراد حاضر در مناظرات، نیازسنجی و ظرفیت‌شناسی مخاطبان، آشنایی با نیازها روحی، فرهنگی و زبان پیام‌گیرندگان، دعوت به دین با غیرزبان و به شیوه نفوذ در دل‌ها، تعصب‌گریزی و التزام به عقلانیت، مهرورزی و احترام به عقیده مخالف، نمونه‌هایی از الگوی اخلاق ارتباطی مؤثر در تبلیغ مکتب تشیع با تأکید بر آموزه‌های رضوی است.
