به گزارش اصفهان زیبا؛ آوازه فرونشست در اصفهان به گوش همه رسیده است؛ شهری که تا پیش از این همه آن را به زاینده‌رود و باغ‌های گسترده و ابنیه تاریخی‌اش می‌شناختند و حالا، اما بعید است که نام اصفهان به میان آید و کسی از فرونشست زمین که مدت‌هاست مثل خوره به جانش افتاده و رمقش را گرفته، سخن نگوید. تَرک‌ها و شکاف‌های ریز و درشت در جای‌جای این شهر جا خوش کرده‌اند؛ از ابنیه تاریخی که اصفهان هر چه دارد از آن‌ها دارد تا سازه‌های مسکونی و مدارس و خیابان‌ها. از فرودگاه و ورزشگاه نقش‌جهان گرفته تا مراکز درمانی و بیمارستان‌‌هایی نظیر غرضی.
خانه‌های خالی و محله‌های متروکه در برخی از مناطق اصفهان به خوبی گواه این ادعاست. نرخ فرونشست در اصفهان بالاست و نام آن را در زمره پرریسک‌ترین استان‌های درگیر فرونشست قرار داده است. گفته می‌شود نرخ سالانه فرونشست در استان اصفهان ۱۳ سانتی‌متر در سال است. درحالی این آمار از نرخ فرونشست در ایران اعلام می‌شود که فرونشست بیش از یک سانتی‌متر در دنیا به‌عنوان یک بحران شناخته می‌شود و آژیر هشدار را به صدا درمی‌آورد.
نرخ فرونشست در سال‌های 1400 تا 1401 در مناطق شمالی اصفهان 156 میلی‌متر اعلام‌شده که تقریبا 40برابر نرخ جهانی است؛ اعداد و ارقامی که نشان‌دهنده وضعیت بحرانی فرونشست در اصفهان است و اگر برای کنترل آن فکری نشود، ممکن است سازه‌های مسکونی و زیرساخت های شهری و ابنیه تاریخی آسیب ببینند. آخرین داده‌های سازمان زمین‌شناسی که در رسانه‌ها منتشر شده، نشان می‌دهد که در حال حاضر نرخ فرونشست در دشت اصفهان‌برخوار در حدود 160 میلی‌متر در سال است و فرودگاه شهید بهشتی اصفهان بین 8 تا 12 سانتی‌متر در سال نشست می‌کند.
برآوردها هم نشان می‌دهد که در هاله هلالی فرونشستی شمال شهر اصفهان که مناطق 2، 7، 8، 9، 14 و 15 را در بر گرفته است، حدود یکصد و 28هزار واحد مسکونی فاقد اسکلت (آمار مرکز آمار سال نودوپنج) قرار دارد. همه این‌ها اما باعث شده تا شهرداری اصفهان به تدوین طرح مطالعاتی «بررسی و مدل‌سازی فرونشست شهر اصفهان» بپردازد؛ طرحی که چندی پیش مرحله اول آن به پایان رسید و گفته می شود در این طرح از ترکیبی از روش‌ها مثل استفاده از تصاویر ماهواره‌ای، گمانه‌ها در عمق زمین و دستگاه‌های جی‌پی‌اس برای مدل‌سازی فرونشست استفاده شده است. مسعود مجرب، پژوهشگر حوزه مخاطرات و مدیرعامل شرکت «بنیان زمین» در گفت‌وگو با «اصفهان‌زیبا» در رابطه با چندوچون این طرح توضیح می دهد.
طرح مطالعاتی بررسی و مدل‌سازی فرونشست شهر اصفهان شامل چه مراحلی است و در این مراحل به چه داده‌هایی رسیده است؟
مطالعه از سال 1400 شروع شد و الان پس از دوسال از نظر ما مرحله اول به اتمام رسیده است. مرحله اول فاز شناخت بود. مدام می‌شنویم که فرونشست در اصفهان درحال وقوع و پیشروی است؛ اما نه می‌دانیم این پدیده در کجا بیشتر اتفاق افتاده و کدام مناطق را درگیر کرده و نه نرخ میزان آن چقدر است. در شهرداری اصفهان نیز بانک اطلاعاتی جامع موجود نبود که این اطلاعات جمع‌آوری شد؛ به این نحو که در وهله اول، هزار گمانه عمیق و نیمه‌عمیق ژئوتکنیک گردآوری شد. سپس بانک اطلاعاتی قوی شامل گمانه‌های عمیق، اطلاعات مربوط به سرعت موج برشی و سنگ، شناسایی منطقه و… جمع‌آوری شد. محدوده‌ای که مورد مطالعه قرار گرفت، آبخوان اصفهان‌برخوار بود؛ چون نباید صرفا بر شهر متمرکز می‌شدیم.
دلیل اصلی فرونشست در اصفهان شناسایی شده است؟
عامل اصلی فرونشست برداشت آب از خود آبخوان است که تأثیر خود را بر حاشیه‌ها گذاشته؛ متأسفانه شهر اصفهان هم کاملا روی این آبخوان قرار گرفته است. درحالی که در تهران، عمده مناطق 22گانه آن خارج از آبخوان و دشت تهران قرار گرفته‌اند و به خاطر همین هم جنوب غربی تهران مثل شهریار و رباط کریم درگیر فرونشست است. از آنجا که اصفهان روی آبخوان قرار گرفته، تغییراتی که روی آبخوان اعمال می‌شود(مثل برداشت‌های اضافه) منجر به بروز فرونشست در شهر می‌شود؛ یعنی جایی که عمده تأسیسات و ابنیه تاریخی در آن قرار گرفته است و باید از آن حفاظت شود. پس فاز اول مطالعه که دو سال به طول انجامید، به بررسی حدود و نرخ فرونشست و مناطقی که درگیر شده‌اند اختصاص یافت و به این نتیجه رسیدیم که در 12 سال اخیر، کدام مناطق بیشترین نرخ فرونشست را داشته‌اند و وضعیت کدام منطقه بحرانی‌تر است.
آیا این داده‌ها برای همه مناطقی که درگیر فرونشست شده‌اند، معتبر خواهد بود؟
الگوی فرونشست تغییر می‌کند و این‌گونه نیست که همیشه یک جا بیشترین نرخ را داشته باشد؛ چون الگوی برداشت آب متفاوت است و به همین خاطر هم فرونشست به صورت نامتقارن رخ می‌دهد. خوشبختانه در جنوب اصفهان (یعنی کوه صفه) نرخ فرونشست هم کمتر و حتی به صفر می رسد؛ البته ممکن است خطاهای محاسباتی هم وجود داشته باشد؛ اما هر چه به سمت شمال اصفهان حرکت می‌کنیم (مثل فرودگاه و حبیب‌آباد) نرخ فرونشست بیشتر می‌شود. به‌دلیل اضافه برداشت و فشاری که به چاه‌ها وارد شده است و همچنین استفاده از سیستم آبیاری نامناسب این اتفاق را شاهد هستیم. دلیل دیگر نیز تأمین آب شرب است که به هرحال با استفاده از آب‌های زیرزمینی کمبودها جبران می‌شوند. از همه این‌ها اما مهم‌تر دائمی‌نبودن جریان زاینده‌رود به‌ویژه از سال 1386 است.
اگرچه تا پیش از آن نیز فرونشست اتفاق می‌افتاد؛ اما در سال‌هایی که تقریبا زاینده‌رود قطع و وصل می‌شود و حقابه درست به آن داده نمی‌شود، فرونشست تشدید شده است؛ بنابراین یکی از مهم‌ترین اقداماتی که می‌تواند این مسئله را جبران کند، دائمی‌شدن جریان زاینده‌رود است. البته اقدامات دیگری هم باید انجام داد که در مرحله دوم به آن خواهیم پرداخت. اگر اجازه نفوذ آب به آبخوان را ندهیم، مشکلات همچنان تشدید خواهد شد؛ ضمن اینکه پروتکل‌های بین‌استانی نیز باید رعایت شود. به هرحال آب از یک سرمنشأ به جاهای مختلف انتقال می‌یابد و برای همین هم باید تعادل برقرار شود و زاینده‌رود نیز به صورت دائمی جاری باشد تا بتوان مشکلات را حل کرد.
راهکار بعدی استفاده از ظرفیت مادی‌هاست که در مرحله دوم مطالعات به آن‌ها خواهیم پرداخت؛ پرداختن به اینکه شهرداری چطور می‌تواند از آن‌ها استفاده کند. پس در مرحله اول که فاز شناخت نام داشت، به مطالعه همه مناطق پرداختیم و نرخ فرونشست را به دست آوردیم و بعد به مقایسه اطلاعات با گزارش‌های سازمان زمین‌شناسی پرداختیم و مدلی را برای فرونشست اصفهان بازسازی کردیم؛ مدلی که مبتنی بر واقعیت است و نشان می‌دهد کدام مناطق بیشترین نرخ فرونشست در اصفهان را دارا هستند. همچنین بازدیدهای میدانی صورت گرفت و شواهدی به دست آمد که نشان می‌داد کجا بیشترین نرخ فرونشست را دارد و نوع تَرک‌ها چیست. متأسفانه بررسی‌ها نشان داد که آثار تاریخی نیز تحت‌تأثیر این پدیده قرار گرفته‌اند.
این مطالعات به صورت نقشه‌های ریسک درآمدند تا مدیران بدانند وضعیت چگونه است و کدام مناطق بیشترین درگیری‌ها را دارند. مدل‌سازی‌ها نیز نشان می‌دهند که اگر بخواهید با این وضعیت کنونی ادامه دهید چه اتفاقی خواهد افتاد. پس از آن هم این داده‌ها را مستندسازی کردیم و به سمت‌وسویی رفتیم که این مستندها را شناسنامه‌دار کنیم؛ اینکه کدام ساختمان‌ها ترک خورده‌اند و کدام مناطق قابل‌سکونت نیستند. اکنون رسیده‌ایم به جایی که می‌دانیم وضعیت فرونشست در اصفهان چگونه است و کدام مناطق درگیری بیشتری دارند و با شهرداری نیز توافق‌هایی انجام داده‌ایم تا در مرحله دوم به شناسایی راهکارها برای حل این مشکل بپردازیم؛ راهکارهای عملی و کارشناسی‌شده؛ به گونه‌ای که بتوان با به‌کارگرفتن آن‌ها فرونشست را کنترل کرد.
آیا به عوارض این پدیده نیز پرداخته شده است؟
عوارض فرونشست فاجعه‌بار است و این موضوع در مطالعات نیز پیش‌بینی شده؛ چرا که این پدیده حتی ساختمان‌های مهم و همچنین ابنیه تاریخی را هم تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و باعث مهاجرت از این استان و سرخوردگی در سرمایه‌گذاری می‌شود؛ مثل همین الان که برخی از اصفهانی‌ها تمایل به مهاجرت به شهرهای شمالی دارند و در آنجا سرمایه‌گذاری می‌کنند. این اتفاق فاجعه است و کوچ اجباری را به دنبال دارد؛ بنابراین می‌طلبد که خیلی زود جلوی آن گرفته شود. در فاز راهکارها ما چندین مرحله را به شهرداری پیشنهاد داده‌ایم که یکی از آن‌ها افزایش آگاهی عمومی تخصصی است.
راهکارهای کوتاه‌مدت برای کنترل این پدیده نیز پیشنهاد شده است؛ مثل افزایش نفوذپذیری منابع زیرزمینی تا بتوان این‌گونه کسری‌ها را جبران کرد. استفاده از مادی‌ها و چاه‌های جذبی و نفوذپذیرکردن‌زاینده‌رود از این دست راهکارها هستند. می‌دانیم در زیر شهر اصفهان، سنگ‌های دانه‌درشتی قرار گرفته‌اند که اجازه نفوذ آب را می‌دهند؛ بنابراین اگر بتوانیم در بالادست حقابه زاینده‌رود را احیا کنیم و در پایین‌دست نفوذپذیری را افزایش دهیم، کسری تا حدودی جبران خواهد شد.
مرحله بعدی، نظام پایش است. پیشنهاد داده‌ایم که فرونشست مدام پایش و راهکارهای عملی به کار بسته شود؛ مثلا شهرداری دیگر چمن‌کاری نکند و سیستم آبیاری غلط را کنار بگذارد و از روش‌های نوین برای توسعه شهر استفاده کنند. راهکارهای بلندمدت نیز مهم هستند؛ درواقع باید به این موضوع پرداخت که در کشورهای دیگر برای کنترل فرونشست چه اقداماتی انجام شده است یا اینکه باید تعادلی در بالادست ایجاد شود و حقابه زاینده‌رود به آن اختصاص یابد. همه ارگان‌ها باید دست‌به‌دست هم دهند تا بتوان به کنترل فرونشست در اصفهان پرداخت.
در برخی از سازه‌ها مثل مدارس، نیاز است که راهکارهای کوتاه‌مدت به کار گرفته شوند؛ چرا که فرونشست تغییر الگو می‌دهد و ممکن است زیرساخت‌هایی مثل لوله‌های گاز و … را درگیر کند؛ اتفاقی که با یک جرقه فاجعه به بار خواهد آورد. ما از مدیران مدارس خواسته‌ایم که حفاظ پنجره‌ها را بردارند تا اگر اتفاق ناگهانی رخ داد، دانش‌آموزان امکان نجات‌دادن خودشان را داشته باشند. پس برای کاهش تبعات، ابتدا باید راهکارهای کوتاه‌مدت به کار بست و بعد با به‌کارگیری راهکارهای بلندمدت به کنترل فرونشست پرداخت؛ مثلا باید پیش‌بینی شود که اگر قرار است سازه جدیدی ساخته شود چه ویژگی‌هایی را باید در نظر گرفت.
