به گزارش اصفهان زیبا؛ هرچند دوران جوانی مقطعی و گذراست؛ اما این دوران تأثیر فراوانی بر شکل‌گیری هویت فردی و اجتماعی افراد دارد. بخشی از مؤلفه‌های زندگی جوانان صرفا به رشد فردی آن‌ها کمک می‌کند و بخشی دیگر کاملا جنبه اجتماعی زندگی آن‌ها را در برمی‌گیرد.
اما به‌طورکلی رشد فردی و اجتماعی جوانان بر آینده جامعه تأثیرگذار است؛ ازاین‌جهت است که میزان کیفیت و رضایت جوانان از این دوران حائز اهمیت است و از خانواده تا جامعه برای این گروه سنی خاص برنامه‌ریزی و آینده‌نگری خواهند کرد.
یکی از مؤلفه‌های سبک زندگی جوانان، اوقات فراغت است که نه‌تنها بعد فردی بلکه جنبه اجتماعی نیز دارد. صاحب‌نظران علوم اجتماعی، اوقات فراغت را معیار مناسبی برای تشخیص سلامت و استحکام ساختار تربیتی جامعه می‌دانند.
آن‌ها بر این باورند که بهره‌‌برداری شایسته از زمان‌های فراغت، جامعه را به سمت سازندگی اخلاقی و شکوفایی اقتصادی هدایت می‌کند و استفاده نامناسب از آن، منجر به افزایش ناهنجاری‌های اجتماعی و کاهش رشد اقتصادی خواهد شد. توجه به چگونگی گذران اوقات فراغت در جوانان، به دلیل ورود ناگهانی آنان به اجتماع و درنتیجه افزایش احتمال بروز رفتارهای نامتعادل و پرخطر در این اوقات از اهمیت فراوانی برخوردار است.
بنابراین برای کاهش آسیب‌های اجتماعی ناشی از غفلت از جوانان در ایام فراغتشان و درعین‌حال بهره‌گیری مناسب از توانمندی‌های آنان در این اوقات، ضمن توجه به ضرورت فراهم ساختن وسایل تفریح و آرامش آن‌ها، به برنامه‌ریزی دقیق و سودمند نیاز است. به همین جهت تلاش ما این است ابتدا تعریف درستی از مفهوم اوقات فراغت ارائه بدهیم و سپس به اهمیت و ضرورت این موضوع در جامعه بپردازیم و در آخر ضمن بررسی عوامل، به استراتژی‌های غنی‌سازی اوقات فراغت اشاره کنیم.
فراغت یا وقت مرده؟
اوقات فراغت و نحوه گذراندن آن از جمله مفاهیم نوینی است که معنای واقعی خود را پس از دوران صنعتی‌شدن جوامع، رشد سرمایه‌داری و گسترش شهرها پیدا کرد. درحقیقت توسعه روزافزون تکنولوژی در زندگی روزمره مردم و جایگزینی آن به جای نیروی انسانی، فرصتی را برای انسان‌ها ایجاد کرد تا بتوانند اوقات خود را به نحوی که دلخواهشان است سپری کنند.
در تعریف اوقات فراغت، مفهوم رضایت، انگیزه و عامل انتخاب نقش اساسی دارد. در حقیقت برجسته‌ترین ویژگی اوقات فراغت این است که انسان از روی رضایت باطنی و انگیزه شخصی، از میان مجموعه متنوع و گسترده‌ای از فعالیتها به اختیار خویش یکی را انتخاب کند.
برخی به غلط فکر می‌کنند فراغت یعنی زمانی که انسان می‌خواهد استراحت کند؛ اما بر خلاف تصور اوقات فراغت به معنی بیکاری، وقت آزاد یا وقت مرده نیست؛ بلکه ضرورتی است که انسان رها از برنامه‌ها و وظایف شغلی، مدرسه‌ای و اجتماعی با رضایت و اختیار کامل عهده‌دار چگونگی گذران عمر خویش می‌شود. این مفهوم در جامعه‌شناسی یعنی زمانی که دغدغه وجود دارد و فرد درباره یک مسئله می‌اندیشد. امام سجاد(ع) اوقات فراغت را زمانی می‌داند که انسان به معنای حقیقی خودش توجه می‌کند و می‌کوشد در خلوت یک تعریف جدیدی از خودش پیدا کند.
اما چرا از منظر جامعه‌شناسی جوانان، این مفهوم مهم است؟ با رصد فراغت می‌توان تغییرات و تحولات جامعه را ردیابی کرد. محقق با بررسی فراغت، به‌عنوان شاخص‌های تغییر و تحول کلان می‌تواند استفاده کند. چگونگی فراغت از منظر اقتصادی، بیانگر وضعیت اقتصادی جامعه است.
فراغت‌های طبقاتی که نشانه فقر در جامعه است در حوزه اجتماعی و فرهنگی نیز نشانگر تغییرات است. درواقع جامعه‌شناسان فراغت را دماسنج تحولات می‌دانند که نشان می‌دهد انعطاف نظام اجتماعی چقدر است و شاخصی برای عملکرد نظام اجتماعی در دوران جوانی است. درواقع جوانی یک سازه جامعه‌شناختی است که علوم اجتماعی از بررسی آن برای تحلیل کارکرد نظام اجتماعی در یک گروه نسلی استفاده می‌کند.
اوقات به‌مثابه شمشیر دو دم
در جامعه ما همواره میان مسئله اوقات فراغت و جوانان ارتباط تنگاتنگی وجود دارد. دوران جوانی که آمیزه‌ای شیرین و شگرف از شور و شعور، اندیشه و احساس و فعالیت برای رسیدن به آرزوها و هدف‌هاست، از مهم‌ترین روزهای زندگی یک فرد به شمار می‌رود. جوانان، حیات جوامع آگاه و بیدار و بازوان کارآمد دولت‌ها هستند؛ بنابراین برای بهره‌گیری مناسب از توانمندی‌های آنان، برنامه‌ریزی سودمند لازم است.
البته گاهی به این امر توجه می‌شود؛ ولی آن‌گونه که در خور شأن جوانان و بهره‌مندی ایشان از اوقات فراغت باشد، تلاشی نشده است. معمولا اهمیت اوقات فراغت و نقش سازنده و تربیتی آن نادیده گرفته می‌شود. نکته حائز اهمیت در اوقات فراغت شیوه گذراندن آن است که اگر به انحراف کشیده شود، بسیار مخرب و تضعیف‌کننده فرد و اجتماع خواهد بود؛ لذا اوقات فراغت حساس‌ترین، ارزشمندترین و پربارترین اوقات زندگی آدمی است؛ زیرا این اوقات به‌مثابه شمشیر دو دمی است که یک لبه آن زمینه‌ساز خلاقیت و لبه دیگر آن عاملی در جهت گرایش به بزهکاری و آسیب‌پذیری اجتماعی است.
همچنین باید به این نکته توجه داشت که فعالیت‌های اوقات فراغت نقش مهمی در جبران کمبودهای عاطفی و روانی دارد؛ چراکه به جوانان این امکان را می‌دهد آنچه در خانواده یا مدرسه فرصت ابراز نداشتند، بروز دهند. به‌طورکلی برخی از عمده‌ترین پیامدهای ناشی از گذران صحیح اوقات فراغت به‌ویژه در جوانان، بازدارنده کج‌روی و آسیب اجتماعی، کارکرد استراحت و ترمیم خستگی، کارکرد تفریح و نشاط و شکوفایی استعداد است.
از کوچه‌های محله ۶۰ تا شهرک‌های خیابان۷۰
اکنون می‌خواهیم بدانیم اوقات فراغت جوان ایرانی چه مراحلی را طی می‌کند. تحقیقات انجام‌شده نشان می‌دهد الگوی اوقات فراغت از دهه ۷۰ دگرگون شده است. روند این تغییر و دگرگونی به‌صورت فردی، تجاری، خصوصی و جنسیت‌زدایی شده است. در ساختار پیشین بخش زیادی از فراغت به‌طور جمعی و بیرون از محیط خانه بود اما امروزه بیشتر انفرادی شده است.
در گذشته خانواده‌ها نیز احساس امنیت اجتماعی بیشتری می‌کردند و دغدغه‌ای نداشتند که فرزند با بیرون‌آمدن دچار آسیب شود. اما امروزه با تغییریافتن سبک زندگی مردم و محل زندگی و خانه‌ها، شرایط محیطی گذشته فراهم نیست؛ پس نوجوان در تنهایی خود اوقات فراغتش را می‌گذراند.
امروزه مالکیت ابزارهای اوقات فراغت خصوصی شده‌اند؛ فراغت کالایی شده است و گروه‌های مختلف دسترسی ندارند. در این شرایط حس بی‌عدالتی دیده می‌شود. در بحث فراغت مهم‌ترین مؤلفه آن آزادی انتخاب است و اگر گزینه‌ها محدود شود، دیگر معنی ندارد. مورد بعدی که باید به آن اشاره کرد کمرنگ‌شدن مرزهای جنسیتی است؛ مثل موسیقی، ورزش، رانندگی و مهمانی. زنان اصفهانی در این زمینه به‌خصوص در امور فرهنگی و مذهبی پیشگام بوده‌اند.
در پایان، تغییر در ساختار و بافت فرهنگی جامعه ایرانی سبب شده است که نوعی از اوقات فراغت شکل بگیرد که در سازمان‌ها و نهاد‌ها خودش را نشان می‌دهد. مثلا وقتی بافت سنتی و ساختار محلات شهر عوض می‌شود، تغییر ساختار بر فراغت نیز تأثیر می‌گذارد.
ویژگی‌های گذراندن اوقات فراغت در بین جوانان ایرانی در سه دهه اخیر شامل موارد زیر است:
الف) رسانه‌محور و تسلط فضای مجازی در نحوه گذران اوقات فراغت: متأسفانه امروزه رسانه بر تاروپود هویت و شخصیت جوانان تنیده شده و به یک همه‌چیزخوار فرهنگی تبدیل شده‌اند که از هر حوزه و معرفتی، اطلاعاتی جزئی، کم‌عمق و کم‌ارزش دارند.
ب) افزایش عاملیت کنشگران (جوانان) در نحوه گذران اوقات فراغت: پیش‌ازاین، ساختار این نحوه را تعیین می‌کرد و اوقات فراغت خیلی تنوع نداشت؛ اما اکنون رسانه‌محورشدن و انتخاب‌های متعدد باعث شده است کنشگر عاملیت واقعی داشته باشد و بتواند انتخاب کند. در بیشتر مواقع این با ساختار در تضاد است و ممکن است ساختار اجازه آن اوقات فراغت را ندهد. عاملیت دختران جوان به‌ویژه در این ویژگی فراغت خودنمایی می‌کند.
ج) کمرنگ‌شدن ورزش در سبک زندگی به‌خصوص ورزش‌های گروهی: جوانان و نوجوانان ما در مقایسه با سایر کشورها، ورزش یک حداقلی از ساختار فراغت آن‌ها را تشکیل می‌دهد؛ یعنی بیشتر تماشاگر و بیننده هستند. آماری درباره ورزش همگانی می‌گوید کمتر از ۱۰ درصد ورزش همگانی و حرفه‌ای دارند و ورزش قهرمانی نیز درصد پایینی در مقیاس جمعیت دارد. این نشان می‌دهد ورزش در جامعه ما اجتماعی نشده و هنوز به‌عنوان یک ابزار و هدف پذیرفته نشده است.
د) مصرفی بودن اوقات فراغت: این مهم‌ترین ویژگی فراغت جوانان ماست. یعنی فراغت در فهم جوان ما، هم زمان خاص و هم مکان خاصی دارد. در گذشته در جوامع سنتی این قید و شرط‌ها نبود؛ اما اکنون ساختار به شما اجازه نمی‌دهد هرکجا و هرجایی تفریح داشته باشید و ساختار با شما برخورد می‌کند.
ه) فراغت اتفاقی: یعنی فراغتی که بدون برنامه سازماندهی نشده است. این نحوه فراغت بر محور لذت‌طلبی قرار دارد. این ویژگی با گسترش طبقه متوسط در هر جامعه‌ای، ویژگی غالب اوقات فراغت، به‌خصوص برای پسرها می‌شود.
استراتژی غنی‌سازی
از آنجایی که اوقات فراغت حساس‌ترین بخش زندگی روزانه و در نهایت مجموعه زندگی جوان را تشکیل می‌دهد، او را قادر می‌سازد تا در صورت استفاده بهینه از اوقات خود، به‌عنوان عنصری فعال، خلاق و پویا در جریان هویت‌یابی خود به ایفای نقش بپردازد. همچنین برعهده سازمان‌های متولی و مرتبط با امور جوانان است تا با اتحاد و یکپارچگی اقدام به برنامه‌ریزی جامع جهت غنی‌سازی اوقات فراغت جوانان کنند. ظرفیت‌ها و تنگناهای درونی و بیرونی مؤثر بر جلب و جذب جوانان به گذراندن هرچه صحیح‌تر، سالم‌تر و سازنده‌تر این اوقات توسط محققان موردمطالعه و بررسی قرار گرفته‌اند.
فرصت‌های غنی‌سازی
بر اساس تحقیقات انجام‌شده، در عوامل داخلی مؤثر بر غنی‌سازی اوقات فراغت جوانان سه گزینه حضور بخش خصوصی در تولید ابزارها و کالاهای فراغتی، افزایش استقبال جوانان برای حضور بیشتر در برنامه‌های فراغتی و توسعه تشکل‌های غیردولتی و نهادهای مدنی در برنامه‌های اوقات فراغت جوانان از اهم نقاط قوت جهت غنی‌سازی فراغت جوانان است.
علاوه بر این، عوامل خارجی مؤثر بر غنی‌سازی اوقات فراغت جوانان بیانگر آن است که داشتن فرهنگ و هویت غنی دینی و ملی جوانان ایرانی، افزایش امکان دسترسی آسان جوان برای استفاده از امکانات فراغتی و افزایش تمایل بخش خصوصی برای ورود و سرمایه‌گذاری در گذران اوقات فراغت اعم از تولید تبلیغات و بازاریابی و ارائه کالاها و خدمات فراغتی مهم‌ترین فرصت‌ها را تشکیل می‌دهند.
تهدیدات غنی‌سازی
همچنین در بین نقاط‌ضعف موجود نیز، محدودیت امکانات و منابع دولتی در زمینه گذران اوقات فراغت در کنار سهم بالای جمعیت جوان، پایین بودن سهم هزینههای اوقات فراغتی در سبد خانوار، توزیع نامتناسب امکانات و فضاهای فراغتی در سطح ملی، کمرنگ‌بودن مشارکت جوانان در نظام مدیریت و برنامه‌ریزی گذران اوقات فراغت و کمبود امکانات و منابع فراغتی متناسب با نیازهای جوانان بیش از سایر موارد خودنمایی می‌کند.
ضمن آنکه مواردی همچون افزایش گرایش جوانان به استفاده از برنامه‌های فردی گذران اوقات فراغت، پایین بودن سطح آگاهی خانواده و جامعه از تأثیر اوقات فراغت در بهره‌وری و افزایش سلامت روانی، بالابودن نرخ بیکاری جوانان در مقایسه با بزرگ‌سالان، روزآمد نبودن و رشد کُند صنعت اوقات فراغت و نگرش خاص جنسیتی به استفاده از برنامه‌های فراغتی نیز از مهم‌ترین تهدیدات غنی‌سازی اوقات فراغت جوانان
است.
هیچ انحرافی فارغ از نحوه گذران فراغت نیست
بسیاری از انحرافات شدید در میان جوانان نتیجه بی‌برنامگی برای گذران اوقات فراغت است؛ زیرا هیچ انحرافی فارغ از نحوه گذران اوقات فراغت جوانان نیست. جوان بی‌برنامه در رویارویی با خلأ موجود در اوقات فراغت خود و غلبه بر سرگردانی و بی‌حوصلگی، راه‌ها و شیوههای غیرمتعارف متعددی را برای سپری نمودن اوقات خود امتحان می‌کند. ازاین‌جهت هیچ جامعه سالمی نباید نسبت به زمان آزاد اعضایش بی‌تفاوت باشد؛ زیرا جوانان دارای استعدادها و توانایی‌های بالقوه‌ای هستند که اگر در محیط مساعدی قرار بگیرد، به شکوفایی‌های اجتماعی و حتی اقتصادی می‌انجامد.
بدین ترتیب با توجه به آنچه بیان شد نیاز است تا مسئولان و به‌ویژه سازمان‌ها و نهادهای مرتبط با امور جوانان ازجمله سازمان ورزش و جوانان، به مزایای غنی‌سازی اوقات فراغت جوانان به‌عنوان شاکله‌های اصلی ساختار اجتماعی و اقتصادی آینده کشور توجه ویژه داشته باشند و نسبت به افزایش آگاهی خانواده‌ها از اهمیت اوقات فراغت جوانان و ترغیب جوانان به حضور در اجتماعات و برنامه‌های طراحی‌شده از سوی نهادهای مسئول اقدام کنند.
ضمن آنکه هیچ برنامه‌ای بدون درنظرگرفتن علایق، ایده‌ها و مشارکت قشر جوان کشور محقق نخواهد بود. در آخر، امکان مدیریت فراغت به علت گستردگی بی‌حدوحصر و تحرک دائمی آن در نوبه‌نو شدن روزانه، تنها به کمک بخش خصوصی امکان‌پذیر است؛ ازاین‌جهت ایجاد بازار کامل و وارد نمودن بخش خصوصی به عرصه تولید کالاهای فراغتی، راهکاری مؤثر در توسعه اوقات فراغت است.
