به گزارش اصفهان زیبا؛ زیارت جامعه کبیره یکی از زیارات ماثوره‌ای است که آن را هنگام زیارت همه امامان معصوم می‌توان خواند. یکی از شاخصه‌های مهم این زیارت، بیان مقامات اهل‌بیت پیامبر اکرم(ص) است.
این زیارت به‌دلیل قائل‌شدن برخی از ویژگی‌های خاص و فوق‌العاده برای ائمه هدی از سوی برخی افراد به غلوآمیزبودن متهم شده است. منتقدان این زیارت معتقدند که برخی از مضامین آن با آیات قرآن در تضاد بوده و مغایرت دارد؛ لذا لازم است این نقدها بررسی و تحلیل شده تا مشخص شود که آیا با تکیه بر این نقدها می‌توان اتهام وضع این زیارت را پذیرفت یا این نقدها اتقان کافی نداشته و متن زیارت جامعه حدیثی ماثور از اهل‌بیت است. اهم نقدهای متنی زیارت جامعه کبیره از این قرار است:
و ایاب الخلق الیکم و حسابهم علیکم
منتقدان به اصالت این زیارت، عبارت «و ایاب الخلق الیکم و حسابهم علیکم»(بازگشت مردم به سوی شماست و رسیدگی به [پرونده آنان] بر عهده شماست) را معارض با آیات قرآن دانسته‌اند. آن‌ها این بخش از زیارت را با آیه ۲۵ و ۲۶ سوره غاشیه در تعارض می‌دانند؛ آنجا که خداوند فرموده:« إِنَّ إِلَيْنَا إِيَابَهُمْ ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا حِسَابَهُمْ؛ به یقین بازگشت همه به سوی ماست. مسلما حسابشان نیز با ماست».
علاوه بر این، منتقدان به زیارت جامعه، عبارت مذکور را با آیات ۶ سوره نساء و ۳۹ سوره احزاب که در آن‌ها خداوند صراحتا با عبارت «و کفی بالله حسیبًا»، رسیدگی به حساب بندگان در قیامت را تنها به خود نسبت داده، مغایر دانسته و انتساب این عمل به اهل البیت (ع) را مخالف قرآن کریم می‌دانند.
در پاسخ به این اظهارات باید به این نکته اشاره کرد که در آیات استنادشده (۲۵ و ۲۶ غاشیه)، برخی از مفسران، وجود ضمیر متکلم مع‌الغیر در آیه را علاوه بر دلالت بر تعظیم و تفخیم خداوند متعال، به وجود اسباب و وسایلی در انجام افعال الهی نیز تفسیر کرده‌اند؛ به این مفهوم که خداوند وقتی عملی را به خود نسبت می‌دهد، به معنی آن نیست که از اسباب و وسایلی در جهت تحقق آن عمل بهره نبرد. ممکن است فرشتگان به دستور خداوند برای محاسبه اعمال انسان‌ها در قیامت، عهده‌دار مسئولیت‌هایی شوند.
پیامبر و امامان نیز ممکن است به اذن و دستور خدا به حساب و کتاب اعمال انسان‌ها در قیامت رسیدگی کنند و چنین نسبتی منافی نسبت‌دادن محاسبه اعمال به خداوند متعال در قیامت نخواهد بود؛ چراکه این عمل به اذن و دستور الهی انجام می‌شود و در حقیقت رسیدگی اولیاالله به حساب بندگان، به دستور خداوند و در طول فرمان الهی است.
ازسویی دیگر، اگر حسابرسی به اعمال بندگان در آیه فوق را مختص خداوند بدانیم، در این صورت مفهوم این آیه با مضمون آیه ۱۴ سوره اسرا نیز منافات پیدا می‌کند؛ چراکه این آیه، حسابگری انسان بر اعمال خویش به اذن و دستور الهی را مطرح کرده است.
علاوه‌براین، باید گفت که موضوع رسیدگی به حساب مردم در روز قیامت توسط پیامبر و اهل‌بیت منحصرا در زیارت جامعه کبیره بیان نشده و روایات متعدد دیگری نیز در این زمینه وجود دارد؛ همچنین قسیم‌بودن امام علی (ع) برای بهشت و جهنم نیز مفهوم مکرر و مشابهی است که روایات آن متواتر است.
و اشرقت الأرض بنورکم
اشکال دیگری که منتقدان متن زیارت جامعه کبیره به آن وارد می‌کنند، ادعای تعارضی بخش دیگری از این زیارت با قرآن است. آن‌ها معتقدند که عبارت «و اشرقت الأرض بنورکم»(زمین با نور شما روشن می‌شود) در این زیارت با آیه شریفه «وأشرقت الأرض بنور ربها»( زمر ۶۹) در تعارض است و این عبارات زیارت چنین می‌نماید که ائمه هدی، پروردگار عالمیان‌اند و این شرک واضح است. در پاسخ به این منتقدان باید گفت که احتمالات زیادی برای تفسیر این آیه وجود دارد که قطعا تعارض اولیه عبارت زیارت جامعه با این آیه را رفع می‌کند.
اولین احتمال این است که این آیه مربوط به قیامت و حوادث پس‌از آن بوده و منظور این آیه چنین است که «زمین در رستاخیز به نور پروردگارش روشن می‌شود و نامه اعمال نهاده می‌شود و پیامبران و گواهان آورده می‌شوند و بینشان به‌حق داوری می‌شود، درحالی‌که آنان مورد ستم واقع نمی‌شوند.» بسیاری از مفسران و محدثان همچون شیخ طوسی، علامه مجلسی، زمخشری، فیض کاشانی و … منظور از روشن‌شدن زمین به نور پروردگار را روشن‌شدن آن با عدل الهی تفسیر کرده‌اند. در واقع این آیه بدین مفهوم است که چشمان زمین به نور عدل پروردگار روشن خواهد شد. بر این اساس می‌توان گفت که اهل‌بیت (ع) نیز کارگزاران دستگاه عدل الهی بوده و زمین با نور عدل اهل‌بیت روشن می‌شود؛ نوری که در طول نور الهی است و نه در عرض آن.
احتمال دیگر آن است که عبارت مذکور در زیارت جامعه کبیره برخلاف آیه فوق مربوط به عالم دنیا باشد. برمبنای این تبیین، زمین و اهل آن از نور علم و هدایت امامان متنعم هستند و لازم است برای قرارگرفتن در مسیر هدایت و طریق سعادت از آن بهره بجویند و این‌چنین تعارض بین این عبارت و آیه ۶۹ سوره زمر رفع خواهد شد.
