هرروز با طلوع آفتاب باستان‌شناسان و کارگران پروژه کاوش گذر کمرزرین در یکی از کهن‌ترین مناطق شهر اصفهان، کاوش باستان‌شناسی را آغاز می‌کنند. اکثر روزهای تعطیل نوروزی هم این فعالیت به قوت خود ادامه داشته و زنان و مردان فعال در پروژه در سرمای زمستانی صبح‌ها و گرمای تابستانی ظهرها مشغول کارند.
هر چند روز یک بار یافته جدید و جذابی در یکی از ترانشه‌ها پیداشده که این موضوع گواهی است بر حساسیت کار در محوطه‌ای که اسرار تاریخی زیادی را در خود نهفته دارد و فعالیت‌های شهرسازانه در وجب‌به‌وجبش باید با حساسیت ویژه‌ای انجام شود. یکی از جذاب‌ترین روزهای فعالیت پروژه، روزی است که نقش و نگارهای سفالی از زیر خاک هویدا شدند. روایت این روز و یافته‌های جدید را در ادامه می‌خوانید.
پروژه کاوش گذر کمرزرین با یافته‌های نو روبه‌رو شده است
برای گذر کمرزرین، ورق برگشت و اتفاقی افتاد که به نفع شناخت تاریخ اصفهان است. تعریف‌شدن «پروژه کاوش»، «آغاز سریع پروژه» علی‌رغم شروع تعطیلات نوروزی و «فعالیت ممتد» حتی در تعطیلات، اتفاقی است که میراث‌دوستان را دلگرم می‌کند که اگر جایی اشتباهی هم رخ داد، می‌توان ورق را برگرداند و ریل را عوض کرد.
از محمدعلی ایزدخواستی که حالا سازمان تحت مدیریت او، متولی انجام کاوش است، درباره پروژه و حساسیت‌هایش پرسیدم و او ابتدا خبر تازه را اعلام می‌کند: «چهار شیء سفالی به طول 85 سانتی‌متر و عرض 70 سانتی‌متر که در امتداد یکدیگر قرار دارند، در پروژه کاوش کمرزرین کشف شدند و باستان‌شناسان مشغول گمانه‌زنی درباره قدمت و کاربرد این آثار ارزشمند هستند.»
مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان می‌افزاید: «پروژه کاوش کمرزرین که در انتهای خیابان کمال، خیابان آیت‌الله صافی (کمرزرین) قرار دارد، در اسفندسال گذشته توسط سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان با همکاری دانشگاه هنر اصفهان و زیر نظر پژوهشگاه میراث فرهنگی و اداره کل میراث فرهنگی استان به اجرا درآمد.»
یافته‌های سفالی منقوش اسرارآمیز هویدا شدند
دکتر علی شجاعی اصفهانی، چهره نام‌آشنا و آکادمیک حوزه باستان‌شناسی، این روزها در جایگاه سرپرست پروژه کاوش باستان‌شناسی گذر کمرزرین، راهبری یک گروه پرتعداد از باستان‌شناسان، دانشجویان باستان‌شناسی و کارگران را برعهده دارد و عملیات کاوش زیر نظر او بر ریل درست در حرکت است.
می‌ایستم بالای ترانشه و پایین را نگاه می‌کنم. نقش و نگارهای دو سفالینه بزرگ از این بالا هم پیداست و البته آشنا! شبیه همان‌ها که در منابع تاریخی و موزه‌ها دیده‌ایم. باستان‌شناسان فرچه و کمچه به‌دست دارند خاک‌ها را از صورت یافته‌های نو می‌زدایند.
از دکتر علی شجاعی که عضو هیئت‌علمی گروه باستان‌شناسی دانشکده حفاظت و مرمت دانشگاه هنر اصفهان است درباره یافته جدید می‌پرسم و او تصریح می‌کند: «در زیر یک لایه از رسوبات آثار مهمی از شواهد زیستی را پیدا کردیم؛ به‌طور خاص در ترانشه اول آثار سفالی سالمی را پیدا کردیم که زیر یک متر رسوب قرار داشتند. به نظر می‌رسد این اشیاء تنبوشه باشند که در خارج از ترانشه نیز در هر دو سو ادامه دارند اما برای تعیین کاربری و قدمت آثار، ابتدا باید خواناسازی و پژوهش‌ها به‌طور کامل انجام شود و به زمان بیشتری نیاز داریم.»
او ادامه می‌دهد: «یافته‌های امروز نشان می‌دهد در عمق‌های پایین هم می‌توان شواهد آثار فرهنگی را یافت. امیدوارم در دیگر ترانشه‌ها هم بتوانیم شواهدی هم‌دوره با مسجد جامع عتیق اصفهان و حتی کهن‌تر پیدا کنیم.»
شجاعی تصریح می‌کند: «ما کار را با سه ترانشه شروع کردیم و بعد به تعداد ترانشه‌ها افزودیم و جالب اینکه در همه ترانشه‌ها شواهد خوبی از معماری داشته‌ایم. همچنین آثار منقول و غیرمنقول قابل‌توجهی داشتیم. یکی از آثار هم کوره‌ای است که به نظر می‌رسد مخصوص پخت کاشی و سفال بوده است. اما برای تحلیل شواهد نیازمند زمان بیشتری هستیم.»
شجاعی با تأکید بر اینکه لایه رسوبات را نباید در پروژه‌های شهری اصفهان نادیده گرفت، می‌گوید: «باید توجه کرد که گاهی داده‌ها زیر لایه‌ای از رسوبات قرار دارند و با توجه به رسوبات متعدد شهر اصفهان حاصل از رودخانه زاینده‌رود وجود داده‌های فرهنگی خالی از تصور نیست. امیدوارم کاوش اخیر آغازی باشد برای حفظ این زون تاریخی به‌طور خاص و دیگر بخش‌های کل شهر اصفهان که می‌دانیم در زیر آن لایه‌های فرهنگی متعدد و شواهد فرهنگی مختلفی وجود دارد.»
در کاوش‌های باستان‌شناسی به لایه رسوبات هم باید دقت کرد
متخصصان رشته‌های مختلف و مرتبط، باستان‌شناسان دیگر، مردم عادی و حتی کودکان و نوجوانان هم مخاطبان پروژه هستند و هرروز شماری از علاقه‌مندان از روند فعالیت‌ها دیدن می‌کنند.
یکی از متخصصانی که چند روز قبل از آشکار شدن یافته‌های سفالی جدید، از پروژه بازدید کرد، دکتر مهدی یزدی، عضو هیئت‌علمی بازنشسته دانشگاه اصفهان از گروه زمین‌شناسی بود که جامعه علمی او را با تخصص چینه‌فسیل می‌شناسد؛ اما طی سال‌های اخیر همکاری‌های مختلفی هم با باستان‌شناسان داشته ودر پروژه اخیر با او صحبت کردم.
بعد از بازدید، از دکتر مهدی یزدی جویای احوال محوطه می‌شوم و او تصریح می‌کند: «ما مثال قشنگی داریم به نام قانون کیک و کارد که همیشه در کلاس‌های دانشگاه هم به دانشجویان می‌گفتم. طبق این قانون اول کیک تولد را می‌گذارند و بعد، کارد را می‌آورند. در همین سایت کاوش هم می‌بینید که سیلاب آمده ساختار را با لجن پر کرده است. یعنی معلوم است که سیلابی که زیر آن طاق در ترانشه اول است، جوان‌تر از تأسیس طاق است.»
او ادامه می‌دهد: «ما دو لایه سیاه در اصفهان داریم که موجب دفن اصفهان تاریخی شده و حدود چهار متر زیر سطح قرار دارد. بطبیعتا وقتی از سمت کوه صفه به سمت دولت‌آباد و برخوار می‌رویم میزان رسوبات مدفون در سمت شمال، بیشتر و ضخیم‌تر است. مثلا نزدیک زاینده‌رود یک تا دو متر ممکن است رسوب وجود داشته باشد اما سمت دولت‌آباد ده‌ها برابر می‌شود.»
یزدی با تأکید بر اینکه محوطه اطراف مسجد جامع عتیق اصفهان یکی از بزرگ‌ترین خزائن تاریخی شهر محسوب می‌شود، افزود: «پس باید توجه کنید که کجا کار می‌کنید، لایه‌ها و توالی سن‌سنجی را در نظر بگیرید. به دوستان باستان‌شناس هم گفتم که روشی به نام ایزوتوپی هست. می‌توانیم آثاری مثل زغال و چوب سوخته که در محوطه پیدا می‌شود را ایزوتوپ کنیم و دقیق بگوییم که قدمتشان به چه تاریخی می‌رسد. خطای این روش هم فقط به‌اضافه و منهای یک سال است! اما بقیه سن‌سنجی‌ها نسبی هستند. مثلا می‌گوییم این داده پایین‌تر قرار دارد، پس پیرتر است.»
روایتهای متنوع باستان‌شناسان فعال پروژه کاوش گذر کمرزرین
ما عادت نداریم به‌راحتی بتوانیم از یک پروژه کاوش دیدن کنیم. اما بازدید از پروژه کاوش باستان‌شناسی کمرزرین به اخذ مجوز احتیاج ندارد. محوطه در دل محله‌ای شلوغ و در مسیر رفت‌وآمد مردمان محله قرار دارد. به همین دلیل در یک سو باستان‌شناسان مشغول فعالیت‌اند و در سوی دیگر مردم در حال عبور و مرور و البته کنجکاوی درباره پروژه!
تیم کاوش باستان‌شناسی گذر کمرزرین این عملیات را زیر نظر اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان انجام می‌دهد و ناظر میراث، هادی اله‌یاری است؛ جوان باستان‌شناسی که در پروژه‌های دیگر ازجمله احیای سقاخانه نقاشی، هم نشان داده دغدغه میراث دارد و پیگیر احیاست.
از او که در حال ارزیابی یافته‌های سفالی پروژه کاوش است، نظرش را می‌پرسم که پاسخ می‌دهد: «با توجه به کاوش اضطراری گذر کمرزرین، امروز در اولین ترانشه شاهد پیدا شدن یافته‌های سفالی هستیم. تیم کاوش در حال آشکارسازی و ادامه مراحل کاوش هستند. امیدوارم بتوانند مدارک و شواهد بیشتری را ثبت و ضبط کنند تا بتوانیم دقیق‌تر در مورد یافته‌ها صحبت کنیم.»
«همراه یک باستان‌شناس کاوش کنیم.» این عنوان کارگاهی است که مدرسه‌مان در محل پروژه کاوش کمرزرین برای کودکان برگزار کرده و دومین کارگاه هم همین امروز (پنجشنبه 16 فروردین) از ساعت 10 تا 12 برگزار می‌شود. کودکان ثبت‌نام می‌کنند، بعد تجهیزات باستان‌شناسی مناسب در اختیارشان قرار می‌گیرد و با راهنمایی و آموزش مونا جمدی، دانش‌آموخته کارشناسی ارشد باستان‌شناسی با گرایش باستان‌شناسی برای جامعه، راه و رسم کاوش را تمرین می‌کنند.
جمدی درباره اقدامات جنبی که او و تیمش برای این پروژه انجام می‌دهد می‌گوید: «سعی می‌کنیم ارتباط خوبی بین تیم کاوش و عموم مردم به‌خصوص کودکانی که در این محله زندگی می‌کنند، ایجاد کنیم. بچه‌ها زیاد می‌آیند و سؤالات زیادی هم دارند. ما هم تلاش می‌کنیم پاسخ دهیم. خیلی‌هایشان از گنج می‌پرسند و ما برایشان توضیح می‌دهیم و با روش‌های خود نگاه آن‌ها را اصلاح می‌کنیم. بعضی از کارهایی که بچه‌ها می‌توانند انجام دهند را هم اجازه می‌دهیم تجربه ملموسی داشته باشند و با باستان‌شناسی هم آشنا شوند.»
الهه روح‌الهی، بانوی باستان‌شناسی است که در ترانشه اول مشغول فعالیت است. او که دانشجوی دکترای باستان‌شناسی در دانشگاه هنر اصفهان است به سازه‌ای که در این ترانشه پیداشده اشاره می‌کند و می‌گوید که به نظر می‌رسد سازه مرتبط با آب باشد. او از اهمیت تاریخ شفاهی و اطلاعات مردم محلی هم می‌گوید و اظهار امیدواری می‌کند که به این اطلاعات بتواند در راستای پاسخ دادن به علامت‌سوال‌های ذهنی باستان‌شناسان کمک‌کننده باشد.
پس از توقف عملیات «ساخت گذر کمرزرین»، شهرداری اصفهان پروژه جدیدی به نام «کاوش باستان‌شناسی گذر کمرزرین» را تعریف کرد که متولی این پروژه باستان‌شناسی شهری، سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان است و پروژه با نظارت اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان انجام می‌شود. دانشگاه هنر اصفهان نیز مجری این پروژه باستان‌شناسی است. پروژه کاوش گذر کمرزرین را از 20 اسفند آغاز کردند و این تنها پروژه باستان‌شناسی است که در استان اصفهان در حال حاضر فعال است.
سید محمد هادی حسینی، دانشجوی کارشناسی ارشد باستان‌شناسی دانشگاه هنر اصفهان، که در ترانشه سوم فعالیت می‌کند درباره فعالیت‌های انجام‌شده در این قسمت می‌گوید: «یک اتاق یافت شده که ابعاد آجرهای آن با آجرهای گنبدخانه مسجد جامع قابل مقایسه است. با گسترش ترانشه می‌توان احتمال داد که فضاهای دیگری هم پیدا شود که به فهم بهتر از محوطه کمک
می‌کند. »
علیرضا مشفق، دانشجوی افغانستانی که در مقطع کارشناسی ارشد باستان‌شناسی دانشگاه هنر اصفهان تحصیل می‌کند، حالا مشغول کاوش در ترانشه دوم محوطه است. او درباره فعالیت‌هایش می‌گوید: «در این محوطه سازه‌ای به‌دست‌آمده که احتمالا کوره سفال‌پزی است و دو بخش دارد. بخش پایینی مربوط به آتش‌دان و بخش بالایی در دو قسمت محل قرار گرفتن ظروف سفالی یا احتمالاً کاشی بوده است. متأسفانه بخش زیادی از کوره به خاطر رد شدن لوله فاضلاب یا آب تخریب‌شده. ما تلاش می‌کنیم آنچه باقی‌مانده را از زیر آوار دربیاوریم.»
پس از توقف عملیات «ساخت گذر کمرزرین»، شهرداری اصفهان پروژه جدیدی به نام «کاوش باستان‌شناسی گذر کمرزرین» را تعریف کرد که متولی این پروژه باستان‌شناسی شهری، سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان است و دانشگاه هنر اصفهان مجری پروژه محسوب می‌شود که عملیات کاوش را زیر نظر اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان انجام می‌دهد.
توصیه گردشگرانه و میراث‌دوستانه من این است که یک اصفهانگردی نیم‌روزه برای خودتان تعریف کنید؛ اول به دیدن مسجد جامع عتیق اصفهان، میراث جهانی بشر، بروید و سپس پنج دقیقه تا ورودی گذر کمرزرین از سمت مسجد کمرزرین پیاده‌روی کنید تا محوطه باستان‌شناسی شهری فعال را ببینید.
بعد هم در خیابان کمرزرین منظرهای کنیسایی را تماشا کنید و راهی دیدار مناره‌های ساربان و چهل‌دختران شوید. اگر با کودکانتان اصفهانگردی می‌کنید، می‌توانید سری هم به بوستان کمال بزنید و مقبره کمال‌‌اسماعیل، شاعری که او را به خلاق‌المعانی می‌شناسند را هم ببینید. در این خطه هر جا قدم بزنید، وجب‌به‌وجب تاریخ نهفته و آشکار n است.
