صرفه‌جویی در مصرف انرژی با توجه به کاهش منابع و افزایش روزافزون جمعیت کره زمین به‌خصوص در مناطق شهری، اهمیت زیادی دارد. تجربه کشورهای پیشرفته اهمیت رعایت مقررات در حوزه‌های ذخیره انرژی و جلوگیری از اتلاف آن را به خصوص در بخش ساختمان و حوزه ساخت‌وساز آشکار می‌کند.
با توجه به محدودیت‌ها و هزینه‌هایی که در زمینه منابع انرژی وجود دارد، امروزه مصرف صحیح انرژی اهمیت فراوانی پیدا کرده و شئون مختلف زندگی بشر را تحت‌تأثیر قرار داده است.
انسان‌ها بیشتر زمان زندگی خود را برای سکونت، کار یا تحصیل در ساختمان‌ها می‌گذرانند؛ لذا به منظور صرفه‌جویی در مصرف انرژی، مقررات ویژه‌ای مرتبط با مصرف انرژی در ساختمان‌ها وضع شده است.
یکی از مهم‌ترین و کاربردی‌ترین مباحث مقررات ملی ساختمان، مبحث نوزدهم است که به طور خاص، صرفه‌جویی در مصرف انرژی در فرآیند ساخت‌وساز و بناهای شهری را موردتوجه قرار می‌دهد.
نحوه طراحی بنا در کنار چالش‌های حوزه شهرسازی موجب شده است که امروزه نسبت به دستورالعمل‌های مبحث ۱۹ در کشور بی‌توجهی شده و ایران به یکی از کشورهای رده اول دنیا در زمینه اتلاف انرژی تبدیل شود.
در این گفت‌وگو حسن سجادزاده، دکترای طراحی شهری و مدیرگروه شهرسازی دانشگاه بوعلی‌سینای همدان، فرآیندهای شهرسازی و معماری مؤثر بر اتلاف انرژی در شهرها را تشریح کرده است.
دلایل اجرایی‌نشدن مبحث ۱۹ مقررات ملی ساختمان چیست؟ انرژی
ایران جزو کشورهایی است که در آن مرحله پیشگیری در تمام فرآیندها ازجمله ساخت‌وسازها به دست فراموشی سپرده می‌شود. در اجرایی‌نشدن دستورالعمل‌های مبحث ۱۹ عوامل مختلفی دخیل است و نمی‌توان تنها یک ارگان، سازمان یا فرد را مقصر دانست.
ایران در زمینه هدررفت انرژی جزو کشورهای رده اول جهان است؛ چراکه به درستی از منابع گاز، پتروشیمی یا سایر انرژی‌ها استفاده نمی‌کند و میزان هدررفت انرژی در کشور زیاد است. یکی از دلایل این وضعیت استفاده‌نکردن از فناوری‌های جدید و سرمایه‌گذاری‌نکردن در حوزه‌های مختلف از جمله آموزش است.
عوامل اجرایی، به‌خصوص در صنعت ساختمان و در چارچوب سازمان‌هایی مانند نظام مهندسی یا دانشگاه‌ها، تخصص‌های لازم را فرانگرفته‌اند. سازندگان ما آموزش‌های لازم را ندیده‌اند. زمانی که بحث اجرایی‌نشدن مبحث ۱۹ مطرح می‌شود، در درجه نخست سازندگان و مهندسان را متهم می‌کنند.
در صورتی که آن‌ها مقصر نیستند. سرفصل‌ها و مباحث در دانشگاه‌ها و حتی امکانات قابل دسترس نیست تا بتوان دانشجویانی را پرورش داد که در آینده در این زمینه متخصص باشند و فناوری‌های جدید را به‌کار بگیرند.
نوع و کیفیت مصالح در فرآیند ساخت‌وساز اهمیت زیادی دارد. لازم است از مصالح و فناوری‌های جدید و هوشمندی که در این زمینه وجود دارد، استفاده شود. در فرآیند اجرا نیز با مشکلات زیادی مواجه هستیم و بسیاری از سازندگان و مجریان به دستمزد پایین اشاره می‌کنند.
نظارت و اجرا تبدیل به یک فرآیند فرمالیته در کشور ما شده است. در درجه نخست استحکام‌سازی و ایمنی بنا موردتوجه است و مباحث مربوط به مصرف انرژی در اولویت‌های بعدی قرار می‌گیرد. ممکن است یک مهندس را به دلیل نبود استحکام لازم در بنا بازخواست کنند؛ اما کمتر پیش می‌آید که او به‌خاطر هدررفت انرژی ناشی از ساخت‌وسازهای غیراصولی بازخواست شود.
نقش نهادهای شهری در مدیریت مصرف انرژی چیست؟
ارگان‌های دولتی مانند شهرداری‌ها نسبت به مدیریت بهینه انرژی کم‌توجه هستند. زمانی که گزارش نظارت‌ها به شهرداری ارسال می‌شود، حساسیت‌ها روی اجرای مبحث ۱۹ کم است و میزان هدررفت انرژی در ساختمان یا استفاده از مصالح متناسب موردتوجه قرار نمی‌گیرد، از طرفی نقشه‌های تهیه شده مربوط به ۲۰ تا ۳۰ سال گذشته است، آن زمان بحران انرژی تا این حد نبود.
بنابراین لازم است سازوکارهای اجرایی متناسب با مدیریت بهینه انرژی در نقشه‌ها گنجانده شود و در فرآیند اجرا و نظارت موردتوجه قرار بگیرد. مجریان باید به تمام این فرآیندها تسلط داشته باشند و خود را ملزم به اجرای آن بدانند.
زیرا امروزه با احداث ساختمان‌هایی مواجه هستیم که مجری در محل ساخت ساختمان حضور ندارد و حتی به مسائل ایمنی کارگرانش توجه نمی‌کند، چه برسد به اینکه میزان هدررفت یا صرفه‌جویی در مصرف انرژی را مورد بررسی قرار دهد.
از این رو سلسله‌مراتبی از عوامل در مدیریت بهینه انرژی مؤثر است و دانشگاه و وزارتخانه‌هایی از جمله راه و شهرسازی و وزارت علوم تا نظام مهندسی ساختمان باید موارد مربوط به مبحث ۱۹ را موردتوجه قرار دهند. حتی کاربران بناهای شهری نیز باید آموزش‌های لازم را در خصوص نحوه استفاده از فضا ببینند و فرهنگ‌سازی در این زمینه انجام شود.
جایگاه مبحث ۱۹ در معماری امروز کجاست؟
آموزش به معنای بهره‌گیری از فناوری‌های جدید است. الگوهای ایرانی معماری در شهرهای ایران هزاران سال تاب‌آوری لازم و هزاران بار صرفه‌جویی در مصرف انرژی را با خود به همراه دارد؛ به‌طور مثال استفاده از فضاهای باز و سلسله‌مراتب فضایی از کاملا خصوصی تا کاملا عمومی و نحوه طراحی ایوان‌ها و سقف‌ها بر مصرف انرژی تأثیرگذار بوده است.
لذا سلسله‌مراتبی از این عوامل در معماری قدیم کشور ما وجود داشته است و به نظر می‌رسد باید در معماری جدید نیز انقلاب عظیمی رخ دهد تا بتوانیم بحث انرژی را به عنوان یک بحث روز و در اولویت سرفصل‌های دانشگاهی قرار دهیم.
جالب است که در حال حاضر مباحث مربوط به مصرف انرژی در دانشگاه‌ها، چه در بعد شهرسازی و چه در بعد معماری، اثرگذار نیست. پایان‌نامه‌ها نیز به این سمت سوق داده نمی‌شود و این چالش‌ها به خودی خود باقی مانده است.
با وجود اینکه هزینه‌های زیادی صرف ساختمان‌سازی می‌شود، آیا دلیل اجرایی‌نشدن مبحث ۱۹ اقتصادی است؟
یکی از مواردی که بر نحوه و کیفیت ساختمان‌سازی اثر می‌گذارد، مسائل اقتصادی است. البته به‌کارگیری دستورالعمل‌های مبحث ۱۹ در نهایت از منظر اقتصادی به نفع سازندگان است. اگر سیاستی در این زمینه بود تا اقتصاددانان میزان هدررفت انرژی و هزینه آن را محاسبه می‌کردند و همین میزان به بخش ساختمان تزریق می‌شد، به طور قطع از نظر اقتصادی باصرفه‌تر بود.
اما با کمال‌تأسف اگر هزینه‌ای برای ساختمان می‌شود، بیشتر برای زیباسازی ظاهری و فروش بناست. در کشورهای توسعه‌یافته ساختمانی که توسط مهندسان ساخته می‌شود، دفترچه‌ای به نام نظام مصرف انرژی دارد که در کنار دفترچه پایان کار است و قبل از اینکه ساختمان به دست فروشنده برسد، این دفترچه محاسباتی مورد ارزیابی قرار می‌گیرد تا خریدار به‌طور کامل در جریان کار قرار بگیرد و بداند که مصرف انرژی در این ساختمان در دماهای مختلف و براساس شرایط مختلف به چه صورت است تا اگر بعدها مشکلی پیش آمد، شرایط برای تعمیر و نگهداری مشخص باشد.
در حال حاضر جنبه اقتصادی ساخت بنا در کشور ما سازندگان را وادار کرده است که بخش مهم میزان هدررفت انرژی را فدای زیباسازی کنند تا بتوانند ساختمان را گران‌تر بفروشند؛ البته در این خصوص نیز با به‌کارگیری یک‌سری روش‌های ساده می‌توان میزان هدررفت انرژی را کاهش داد. این مهم بیشتر به جزئیات اجرایی ساخت‌وساز مربوط می‌شود.
به طور مثال با استفاده از پنجره دوجداره، فضاهای گلخانه‌ای و نقشه‌های معماری مناسب که البته در پاره‌ای موارد هزینه‌بردار اما به‌صرفه است، می‌توان میزان مصرف انرژی را مدیریت کرد. چنانچه در گذر زمان به هزینه‌های آب، برق و گاز دقت کنیم، متوجه می‌شویم که رعایت دستورالعمل‌های مبحث ۱۹ به نفع کشور است؛ اما این مهم موردتوجه قرار نمی‌گیرد.
رعایت موارد مربوط به مبحث ۱۹ تنها در حوزه ساختمان‌سازی ممکن است؟
رعایت این موارد در شهرسازی نیز اهمیت دارد؛ آن قدر که در بافت‌های شهر مسائل مربوط به مصرف انرژی نادیده گرفته می‌شود. در معماری این‌گونه نیست؛ در حالی که باید گفت مشکل اصلی، در روند تهیه و اجرای طرح‌های بالادستی است.
زمانی که بافت شهری یک شهرک طراحی می‌شود، جهت‌گیری نادرست موجب هدررفت انرژی در کل بافت منطقه می‌شود؛ به‌طور مثال در شهر همدان بهترین جهت‌گیری شرقی و جنوبی است که اگر جهت‌گیری ۲۵ یا ۴۵ دقیقه بچرخد میزان هدررفت انرژی در طولانی‌مدت فاجعه است و می‌توان آن را محاسبه کرد.
لذا اولویت نخست ما باید توجه به مباحث شهرسازی باشد؛ چراکه جهت‌گیری ساختمان‌ها، توده و فضا و نحوه کشیدن خیابان‌ها هزینه زیادی در بر دارد که در فضاهای معماری به چشم نمی‌آید.
نگاه جزیره‌ای و نقطه‌ای باعث شده است که از اصل موضوع دور بمانیم و متوجه نباشیم که اگر دنیا امروز روی صرفه‌جویی در مصرف انرژی در حوزه معماری کار می‌کند، ابتدا شهرسازی خود را اصلاح کرده است. امروزه انرژی خورشیدی و نحوه استفاده از آن به عنوان یک ضرورت یا فرهنگ دیده نشده.
در حالی‌که پشت‌بام خانه‌های ایرانی بلااستفاده است. با توجه به اینکه می‌توانیم از انرژی خورشیدی در کشور به خوبی استفاده کنیم، باید سیستم‌های هوشمندی داشته باشیم تا جایگزین سایر سیستم‌ها شود. این مباحث به عنوان پایه پنجم شهری مناسب و ضروری است؛ به شرط آنکه اشراف خوب و دقیقی بر آن داشته باشیم./ ایمنا
