به گزارش اصفهان زیبا؛ «ما خودمان کلنگ را کنار گذاشتیم! عملیات عمرانی را متوقف و پروژه کاوش گذر کمرزرین را تعریف کردیم. می‌توانستیم این کارها را نکنیم؛ سرمان را زیر بیندازیم و عملیات عمرانی را پیش ببریم؛ اما به جایش ادبیات پروژه را تغییر دادیم. حفظ نشانه‌های هویتی اصفهان برای ما مهم است»؛ این روایت شهردار اصفهان بود وقتی دیروز صبح بعد از بازدید از محوطه و شنیدن صحبت‌های باستان‌شناس سرپرست پروژه از او خواستم رو به دوربین، پاسخی به منتقدان بدهد و از اهمیت کاوش گذر کمرزرین بگوید.
«پروژه کاوش گذر کمرزرین» حالا مایه افتخار است. اینکه مسئولان میراثی پیدا شدند که شکایت را به دادستانی ببرند و حکم بگیرند، اینکه مردمی پیدا شدند که پای توقف پروژه بایستند و اینکه باستان‌شناسان و اهالی رسانه و دغدغه‌مندان میراث با فشارهای اجتماعی و رسانه‌ای قطعه بزرگی از پازل تغییر سرنوشت کمرزرین را تکمیل کردند و درنهایت، مدیران شهری دغدغه‌مندی بودند که برای تغییر پارادایم تلاش کردند و با کمک همه، به‌ویژه متخصصان باستان‌شناسی بالاخره پروژه کاوش گذر کمرزرین آغاز شد؛ پروژه‌ای که دست‌کم برای دغدغه‌مندان حوزه میراث اصفهان از هر پروژه شهری دیگری مهم‌تر و حساس‌تر است و گردشگران و متخصصان بسیاری را هم تابه‌حال از شهرهای مختلف و مخصوصا پایتخت، به اصفهان کشانده تا تماشا کنند، نظر کارشناسی بدهند و درباره یافته‌های پرتعدادش گمانه‌زنی کنند و البته خبرنگاران بسیاری هم از رسانه‌های مختلف محلی و ملی پابه‌پای کاوش حرکت کردند و برای افزایش آگاهی عمومی نسبت به میراثی که نزدیک بود برای همیشه از دستش بدهیم، ایستادند.
ما هم در روزنامه «اصفهان زیبا» سعی کرده‌ایم قدم‌به‌قدم ماجرای کمرزرین را ثبت کنیم؛ نه‌فقط برای امروز، که برای فردا؛ فردایی که چنددهه یا چندسده بعد خواهد بود و ما گرچه دیگر در این دنیا نخواهیم بود، باید پاسخگوی تک‌تک تصمیم‌ها و روایت‌هایمان باشیم.
آغاز فاز دوم پروژه کاوش
دیروز صبح فصل جدیدی از زیست گذر کمرزرین آغاز شد. مجوز پروژه که پایان فروردین‌ماه تمام شد، کار کاوش چندروزی متوقف مانده بود و تیم کاوش مشغول آرشیوسازی یافته‌های پرتعدادش شدند (برآوردهای غیررسمی از آمار صدهزار یافته، حکایت می‌کند) و درعین‌حال منتظر تمدید مجوز و تأمین اعتبار ماندند.
مجوز جدید بالاخره برای مدت تقریبا یک ماه (تا دهم خردادماه) تمدید شد تا باستان‌شناسان بتوانند به کاوش ادامه بدهند و عملیات کاوش رسما دوباره از دیروز، شنبه 15 اردیبهشت‌ماه 1403، آغاز شد. چراغ بازدیدهای رسمی از پروژه را هم معاون شهرسازی و معماری شهردار اصفهان، سید مرتضی حسام‌نژاد، روشن کرد.
بازدید او از مشاهده میدانی و شنیدن توضیحات سرپرست پروژه کاوش و یافته‌های هرکدام از بخش‌های پروژه آغاز شد. حساسیت او و سؤالاتی که درباره روند پروژه و یافته‌ها داشت، قابل‌تأمل بود و در انتها هم ضمن تماس با مسئولان مربوط، تلاش کرد سدهای بر سر راه تأمین اعتبار پروژه را رفع کند.
در کمرزرین روسفید می‌شویم؟!
علی قاسم‌زاده، شهردار اصفهان، هم صبح دیروز به همراه تعدادی از مدیران شهری پیش از بازدید از خط دو مترو، به دیدن گذر کمرزرین آمدند. سرپرست پروژه کاوش درباره هرکدام از یافته‌ها توضیحاتی ارائه کرد و سپس همه به سمت میز نمایش یافته‌های شاخص رفتند تا تعدادی از مهم‌ترین یافته‌های کاوش را ببینند.
پس‌ازاین بازدید، شهردار اصفهان به همراه مدیران شهری به سمت ورودی پاساژ طلای زرین رفتند و با همراهی پیمانکاران آن پروژه، بخش‌های مختلف را دیدند. من هم برای اولین‌بار به دیدن این پاساژ که دغدغه‌مندان میراث فعلا دل خوشی از آن ندارند، رفتم. پاساژ، معماری داخلی متفاوتی دارد که برای مخاطب جذاب است؛ با طاق‌های قوسی که روایت معاصرسازی‌شده از بازار تاریخی اصفهان محسوب می‌شود. می‌توانیم بگوییم وقتی تکمیل شود، یکی از زیباترین پاساژهای اصفهان خواهد بود.
استفاده از آینه‌کاری و تزیینات و دکور متفاوت به لحاظ معماری و گردشگری قابل‌توجه است؛ اما وقتی پای میراث شهر در میان باشد، بزرگ‌ترین سؤال این است که چطور برای ساختش تا این عمق گودبرداری کرده‌اند و هیچ خبری از گنجینه‌های زیستی اصفهان کهن نبوده؛ تا وقتی‌که پای گذر به میان آمده و تازه آنجا بخشی از گنجینه‌های میراث اصفهان نجات یافته‌اند؟! آیا چشم‌هایی که زمان ساخت گذر باید باز می‌بود، آن زمان بسته بودند تا پاساژ هر چه زودتر تکمیل شود و این‌گونه ما برای همیشه بخشی از تاریخ اصفهان را ازدست‌داده‌ایم؟!
سؤال بعدی این است که آیا سازندگان پاساژ که معطل ساماندهی گذر هستند تا نمای بیرونی را تمام کنند و پاساژ را به بهره‌برداری برسانند، حالا با این اتفاقات، طرح جدیدی برای بدنه مجاور گذر در نظر می‌گیرند و نمای پاساژ با احترام به این یافته‌های باستان‌شناسانه مهم، تکمیل خواهد شد؟
تصمیمی که پس از پایان کاوش گذر
کمرزرین برای گذر و پاساژ گرفته می‌شود، قطعا تصمیم مهمی است که امیدواریم ما را پیش روی آیندگان روسفید کند!
قاسم‌زاده: خوشحالیم که بخشی از هویت اصفهان را در گذر کمرزرین پیدا کردیم بازدید از گذر و پاساژ که تمام شد، از شهردار اصفهان خواستم رو به دوربین، درباره این دیدار بگوید. علی قاسم‌زاده در کنار گذر ایستاد و به «اصفهان زیبا» گفت: «در گذر کمرزرین از سر یک اتفاق به یافته‌هایی رسیدیم که بخشی از هویت شهر محسوب می‌شوند. بعد از این هم بحمدالله تیم کاوش مشغول به کار شدند و جمع‌بندی هم این است که این یافته‌ها انعکاس داشته باشند و گذر هم با حفظ نشانه‌ها، خیلی سریع برای استفاده مردم آماده شود.»
او همچنین به دیدارش از همسایه گذر اشاره کرد و ادامه داد: «پاساژ زرین یکی از درست‌ترین اتفاقات معماری در شهر اصفهان است؛ یعنی با نگاه به گذشته و هویت شهر کاری کرده‌اند که به شخصیت شهر هیچ آسیبی نرسد. حالا ما یک پاساژ نوساز داریم با روایتی که از گذشته گرفته و به زبان امروز ترجمه شده است؛ این یعنی حفظ شخصیت شهر! نه اینکه کاری نکنیم و فقط بچسبیم به گذشته! باید امروز را بسازیم؛ منتها در راستای روایت گذشته و اینکه نباید ابرروایت شهر آسیب ببیند.»
قاسم‌زاده افزود: «یکی از مصداق‌های درست و موفق ساخت بنا با حفظ روایت کلان یا کلان‌روایت شهر، پاساژ زرین است که این‌گونه شکل گرفته. حالا باید به سمت احیای میدان برویم و نکته فوق‌العاده مهم این است که باید زندگی در این محور جریان پیدا کند. یک زمانی این میدان شلوغ‌ترین، گویاترین و حیاتی‌ترین میدان شهر بوده؛ اما سال‌هاست گرد غربت اذیتش می‌کند؛ بنابراین هرچه زودتر زندگی باید در این محور جریان پیدا کند.»
پس از این صحبت‌ها از شهردار اصفهان این سؤال را پرسیدم که چه مواردی در بازدید امروز برای خود او قابل‌توجه و جذاب بوده‌اند؟ او پاسخ داد: «اکتشافاتی که شده نشان می‌دهد اینجا، موقعی بخش صنعتی بوده و احتمالا یک فرضیه این است که اینجا کارگاه احداث مسجد جامع و ابنیه تاریخی محدوده محسوب می‌شده است. فرضیه‌های دیگری هم هست که باید پیگیری شود. باید باستان‌شناسان بگویند و تحلیل کنند؛ ولی خوشحالی ما از این حیث است که بخشی از هویتمان را پیدا کردیم. نشانه‌ای از گذشته خودمان را پیدا کردیم. با حفظ نشانه‌ها باید معبر هم هرچه زودتر به بهره‌برداری برسد.»
صحبت که به اینجا رسید، ناگهان یکی از مردان کهن‌سال محله پیش آمد و از شهردار خواست همین توجهی را که به این منطقه دارند، به دردشت هم داشته باشند. شهردار هم در پاسخ تأکید کرد که برای آن محدوده هم پروژه‌ای در دست برنامه‌ریزی و اجراست.
سپس از شهردار پرسیدم که به منتقدانی که شهرداری را به‌خاطر عملیات عمرانی کمرزرین، مخرب میراث شهر می‌دانند، چه پاسخی می‌دهد؟
قاسم‌زاده پاسخ داد: «باید روی این معبر کار می‌شد. وقتی به این نشانه‌ها رسیدیم، ادبیات کار عوض شد. پروژه عمرانی متوقف شد و به سمت کاوش رفتیم. چه کسی این تصمیم را گرفت؟ خود شهرداری! ما از همه دستگاه‌ها مجوز داشتیم و می‌توانستیم سرمان را زیر بیندازیم و کار را تمام کنیم؛ چون مجوزهای قانونی را گرفته بودیم؛ اما وقتی خودمان به این نشانه‌ها رسیدیم کار را متوقف کردیم. تیم کاوش را از دانشگاه هنر دعوت کردیم. قرارداد منعقد شد و مشغول شدند.»
شهردار اصفهان تأکید کرد: «هیچ‌کس تیشه به ریشه خودش نمی‌زند! قطعا شهرداری هم نسبت به همه این نشانه‌های هویتی حساس است. هر جا این نشانه‌ها را ببیند، تیشه و کلنگ را کنار می‌گذارد و با دست و قلم‌مو شروع به کاوش می‌کند.»
یافته‌های کمرزرین گویاترین زبان تاریخ کهن‌شهر اصفهان است
اما اصلا چرا می‌گوییم گذر کمرزرین مهم است؟ چرا همه ما دغدغه‌مندان میراث این همه پیگیر یافته‌ها و سرنوشت گذر کمرزرین هستیم؟!
پاسخ به این سؤال سخت نیست. بر روی بنری که سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان در بخشی از گذر نصب کرده، نوشته‌اند: «گذر کمرزرین در محله جویباره، به عنوان بخش کوچکی از محدوده اصلی هسته اولیه شهر اصفهان محسوب می‌شود؛ محدوده‌ای که از 1200 سال پیش تا دوره صفویه و پس از آن به‌عنوان مرکز شهر اصفهان، یکی از مهم‌ترین شهرهای جهان قدیم به شمار می‌آمد. این بخش از شهر امروزی روی بقایایی از اصفهان قبل از اسلام ساخته‌شد و انتظار می‌رود با انجام مطالعات باستان‌شنـاسی، شواهد ارزشمندی از تمامی این دوران قابل بازیابی باشد.»
روایت مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان هم در گفت‌وگویش با ایمنا بعد از بازدید دیروز، قابل‌تأمل است. محمدعلی ایزدخواستی تأکید کرد: «آثار تاریخی کشف‌شده در گذر کمرزرین، مشخص‌ترین و گویاترین زبان تاریخ این کلان‌شهر است و اطلاعات خوبی را می‌توان از این آثار به‌دست آورد. باستان‌شناسی گذر کمر زرین در راستای کشف شواهد پیش رفت؛ اما در حال حاضر بررسی و تحلیل این اکتشافات در دستور کار قرار گرفته است.»
به گفته او، در حال حاضر باستان‌شناسان، این گذر را به ۱۰ لایه تاریخی تقسیم کرده‌اند و تمام این لایه‌ها در حال بررسی است؛ همچنین این موضوعات در راستای شفافیت تصویر اصفهان در ادوار مختلف، بسیار تأثیرگذار است و با هماهنگی میراث فرهنگی و شهرداری کاوش این گذر درحال‌توسعه است.
داستان گذر کمرزرین چیست؟
اگر می‌پرسید ماجرای کمرزرین چیست، به‌طور موجز باید بگوییم که با آغاز عملیات احداث گذر توسط شهرداری منطقـه 3 با هدف همسطح سازی این محدوده با میدان جلوخان مسجد جامع عتیق اصفهان و میدان امام علی (ع) ماجراها شروع شد.
فاصله این گذر تا مسجد جامع عتیق اصفهان (که نامش در فهرست میراث جهانی بشر ثبت شده) فقط 300 متر است و این یعنی هم گذر و هم پاساژ در محدوده بسیار مهمی به لحاظ زیست تاریخی اصفهان قرار دارند.
عملیات اجرایی احداث گذر با مجوز میراث فرهنگی و با تأکید بر انجام عملیات زیر نظر ناظر میراث بدون استفاده از ماشین‌آلات سنگین آغاز شد. روند عملیات اما به سمتی رفت که اداره کل میراث اصفهان نامه‌هایی در شکایت از این روند صادر کرد و با پیگیری موسوی موحد، معاون میراث اصفهان و ورود دادستانی، این عملیات به دلیل گودبرداری زیاد، متوقف شد. قطعه دیگر پازل زندگی این گذر، انتشار ویدیویی توسط دکتر علیرضا جعفری زند، باستان‌شناس، بود که باعث جریان‌سازی رسانه‌ای و مطالبه میراث‌دوستان و پیگیری رسانه‌های رسمی شد.
در مرحله بعد، تغییر پارادایم توسط علی قاسم‌زاده (شهردار اصفهان) رقم خورد و به این ترتیب پروژه «عمرانی» گذر به پروژه «کاوش» گذر کمرزرین تبدیل شد که از پیش از نوروز 1403 با سرپرستی دکتر علی شجاعی اصفهانی، سرپرست پروژه کاوش کمرزرین و عضو هیئت‌علمی گروه باستان‌شناسی دانشکده حفاظت و مرمت دانشگاه هنر اصفهان، آغاز شد و هنوز هم ادامه دارد.
گفته شده که برای اولین بار است که در این محدوده مهم و حساس تاریخی اصفهان کاوش‌هایی به این حد عمیق و علمی انجام شده است؛ همچنین یافته‌های این کاوش ازجمله کوره سفال‌پزی و تنبوشه‌های منقوش سفالی از اهمیت فراوانی در جهان اسلام برخوردارند.
