همانندِ بسیاری از گورستان های تاریخی جهان، پیدایشِ این گورستان نیز چندان روشن نیست؛ اما به گواهیِ سنگِ آرامگاه ها و اشیای کشف شده، پیشینه گورستان را می توان قرن های چهار و پنج هجری قمری دانست. همچنین وجودِ آرامگاهِ «یوشع»، در بخش شرقی گورستان (تکیه لسان الارض)، می تواند سابقه گورستان را به پیش از اسلام بازگرداند. این گورستان در درازای تاریخ، بسیار باشکوه و نامدار بوده و محلی بوده است برای عبادت، برپاییِ مراسم‌های دینی و ملی (مانند برپایی جشنِ سَده در دوره مرداویچ فرزندِ زیار)، ملاقات ها و نیز جایی بوده است برای خلوت کردن، گوشه نشینی و علم آموزی عارفان، عالمان، دانشمندان و هنرمندان. همچنین محوطه و نام آن، در شکل گیری شهر اصفهان و فرهنگ و هنر این شهر، بسیار تاثیرگذار بوده است.
تخت فولاد تنها یک گورستان نبوده؛ بلکه مجموعه‌ای بوده از کاروانسرا، اقامتگاه ، مدرسه ، مسجد و آب انبار و… . این گورستان که تا دوره صفوی، بیرون از شهر اصفهان جای داشت و به مرور، به شهر پیوست، آخرین اقامتگاه کاروان‌هایی بوده که از سوی جنوب، وارد اصفهان می شده اند.
«لِسان‌الارض» و «بابا رکن‌الدین» از نام های پیشین تخت فولاد می‌باشند. از جاذبه‌های مشابه این مکان می‌توان به گورستان ارامنه اصفهان، گورستان ظهیرالدوله و مجموعه گورستان‌های دولاب در تهران، گورستان ابن بابویه و امامزاده عبدالله در ری، گورستان سپیدچاه در مازندران، گورستان خالد نبی در گنبد، گورستان دارالسلام در شیراز در دیگر کشورها: پرلاشز و گورستان مون‌مارت در پاریس، های‌گیت در لندن، نوودویچی در مسکو، وادی السلام در نجف اشاره کرد.
این بنا پیش از اسلام ساخته و در سال 1375 به شماره 1735 ( آل بویه به بعد) ثبت ملی گردیده است. کارکرد پیشین این بنا، گورستان بوده ولی امروزه به عنوان موزه هم از آن بهره برداری می گردد.
نکته کاربردی گردشگرانه
برای گردشگری در تخت فولاد شش مسیر رسمی تعریف کرده‌اند؛ اما شما به فراخور حال و احوال خودتان می‌توانید مسیرهای خودتان را از میان بقاع و تکیه‌ها پیدا کنید. به تازگی هم دو نقشه گردشگری به زبان فارسی و انگلیسی برای گردشگران تخت فولاد تهیه شده است و به این ترتیب این جاذبه مهم گردشگری مذهبی‌تاریخی اصفهان اولین گورستان کشور است که برایش نقشه گردشگری تدارک دیده‌اند. در مواقع خاص سال مانند ایام نوروز هر روز تورهای گردشگری رایگان در تخت فولاد برگزار می‌شود و در باقی طول سال هم گردشگرانی که در قالب گروه به دیدن این آرامستان مهم بیایند، می‌توانند از راهنمای تخصصی گردشگری تخت فولاد بهره مند شوند.
گشتی در تخت فولاد
عباس بهشتیان (1366-1305خ.)، پژوهشگر و اصفهان‌شناس، نخستین کسی بود که به وجودِ بقایای معماری دوره «دیلمی» در لسان الارض پی برد. همچنین در رساله ای به نام Galdieri، به نکته های ارزنده ای درباره شناسایی و سبک معماری دوره های اولیه اسلامی تا دوره سلجوقی، در «لسان الارض» پرداخته شده است.
در قرن های هفت و هشت هجری قمری، گروهی از عارفان و دانشمندان، مانند بابا رکن الدین، در این منطقه حضور یافته، زندگی کرده و درگذشته اند. اما پژوهشگران بر این نظر هستند که شکل گرفتن و گسترشِ تخت فولاد، پس از درگذشت «بابا فولاد حلوایی»(959ق)، جدی شد و در دوره صفوی به اوجِ خود رسید. البته به طور دقیق مشخص نیست که آیا لقب او، برگرفته از نام گورستان است یا نام گورستان، برگرفته از نام او. گسترش گورستان تخت فولاد در دوره شاه عباس دوم صفوی شتاب گرفت؛ به‌گونه‌ای که ژان شاردن در سفرنامه خود، به بیش از چهارصد تکیه، خانقاه و دیگر بناهای آرامگاهی در این گورستان اشاره می کند.
تخت فولاد بسیار پهناور بوده است؛ اما از نیمه دوم دوره صفوی و به ویژه در دوره حمله افغان‌ها به اصفهان و سپس در دوره قاجار یعنی در دوره ای که ظل السلطان (فرزند ناصرالدین شاه قاجار) حکومت اصفهان را بر عهده داشت، بسیار درمعرض آسیب و خرابی قرار گرفت. در سال ۱۳۶۳ خاک‌سپاری درگذشتگان در این گورستان متوقف شد و گورستان جدیدی در شرق شهر اصفهان، به نام «باغ رضوان» ساخته شد؛ اما شهدای جنگ ایران و عراق، در بخش شرقی تخت فولاد به خاک سپرده شدند. در سال 1375، مجموعه تخت فولاد به شماره 1735 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.
بیشتر سنگ آرامگاه‌هایی که امروزه در گورستان تخت فولاد وجود دارد، متعلق است به ابتدای قرن دهم هجری قمری تا دوره معاصر و از سنگِ آرامگاه های دوره صفوی و پیش از آن، چیز زیادی برجای نمانده است؛ اما گورستان تخت فولاد را می توان موزه ای بزرگ از زیباترین سنگِ قبرها و بناهای آرامگاهی به حساب آورد و آن را در گروه مهم‌ترین گورستان های جهان جای داد. غیر از بناهای آرامگاهی گوناگون هم از نظر تاریخی، هم از نظر ساختار معماری، سنگ آرامگاه های گوناگونی نیز در این گورستانِ پهناور وجود دارد. بسیاری از این سنگ آرامگاه‌ها، از خط‌ها، نقش‌ها و سنگ‌تراشی‌های ارزشمندی برخوردار هستند؛ هم از نظر تاریخی، هم از نظر زیبایی‌شناسی و هنر. از جمله نقش‌های سنگ‌تراشی شده بر سنگ آرامگاه های تخت فولاد، می توان به این نمونه‌ها اشاره کرد: نقش‌های انسانی، جانوری (پرندگان، پستانداران، ماهی‌ها)، گیاهی (شاخه ها، برگ ها، گل ها، میوه ها)، محرابی، پیاله ای، گلدانی و قندیلی، هندسی، ابزارهای شغل، ابزارهای آئینی (تسبیح، انگشتری، آینه و…)، فرشتگان، اسلیمی، گل و مرغ.
در موزه «سنگ نوشته های تخت فولاد» واقع در تکیه سید العراقین، سنگ ها و الواح حکاکی و خطاطی شده نفیس و با قدمت بالا جمع آوری شده و در معرض نمایش عموم قرار گرفته است. ولی هنوز تعدادی از این سنگ نوشته‌ها در جای اصلی خود قرار دارند و به این صورت مجموعه تخت فولاد خود موزه ای باز از این سنگ ها و الواح ارزشمند است.
نقشه گردشگری
اکنون برای همه گردشگران دنیا، یک ابزار بسیار مهم است که بدون آن، کار گردشگر سخت می‌شود: «نقشه گردشگری». در دنیای امروز، هر جایی را در نقشه گردشگری ویژه‌اش معرفی می‌کنند و در این زمینه شهرها، به ویژه شهرهای تاریخی یا تفریحی، در بالای جدول جای دارد. نقشه گردشگری اما برای برخی از جاها هنوز مرسوم نیست و زمانی که حرف از این نقشه‌ها می‌شود، کشور، شهر یا روستایی در نظر می‌آید. این مهم، یعنی نقشه گردشگری، برای نخستین بار در ایران برای گورستان تخت فولاد اصفهان از سوی مجموعه تخت فولاد اصفهان، در دو نسخه جداگانه انگلیسی و فارسی طراحی و منتشر شد.
مسیر رسیدن
به سبب آنکه گورستان تخت فولاد امروزه در دل شهر جای گرفته، مسیرهای دسترسی به آن بسیار است. مهم آن است که هر مسیری آغازش با یک بخش و تکیه است و می‌توان در ادامه مسیر، جاهای دیگر را دید:
1. از خیابان فیض برای دسترسی به بخش‌های شرقی، به‌ویژه از کوچه‌های لسان الارض، کیانی، واله و… ؛
2. از خیابان سعادت آباد (حد فاصل چهارراه شیخ صدوق تا میدان فرودگاه) برای دسترسی به بخش‌های جنوبی، به ویژه از خیابان‌های بابارکن‌الدین، خوانساری و مصلی؛
3. از خیابان شیخ مفید برای دسترسی به بخش‌های شمالی، به ویژه از ورودی تکیه میر و مجموعه موزه‌ها؛
4. از خیابان مصلی برای دسترسی به بخش‌های غربی.
اصفهان، خیابان مصلی
توصیفات دیگران
شاردن نوشته است: «در تمام منطقه و دور و بر آرامگاه ها، پر است از مهمان سراها، خانقاه ها، تکیه ها و باغ ها و دو یخچال بزرگ. یک نهر کوچک از آنجا می گذرد به نام آب دویست و پنجاه.» مصلح الدین مهدوی، پژوهشگر و اصفهان شناس نوشته است: «قرن ها قبل از اسلام، زمانی که بُخت النصر، قومِ یهود را از فلسطین کوچانیده و به آزار و اذیت آنها پرداخته، کوروش، پادشاه هخامنشی ایران، یهودیان را از اسارت بابِل نجات داد و آنان را در ایران پذیرفت و عده ای از آنها را در اصفهان ساکن کرد. دو تن از پیامبران و پیشوایان مذهبی آنان به نام های «یوشع» و «شعیا» در اصفهان زندگی کرده و همان جا درگذشته و به خاک سپرده شدند.»
ها‌ینریش کا‌رل بروگش Heinrich Karl Brugsch (1827-1894 / German) پژوهشگر و خاورشناس نوشته است: «در میان سنگ‌ها، مجسمه ای از یک شیر که سر انسان داشت مشاهده کردیم؛ شیر با چشم های باز، رهگذران را نگاه می کرد؛ گویی با این نگاه‌ها می‌خواست، داستان‌ها و ماجراهای گذشته این منطقه و دلاوری‌های سردارانی را که در این گورستان برای همیشه آرمیده‌اند، بیان کند. سنگ ها و آرامگاه‌ها، نوشته هایی با خط خوش داشته؛ روی برخی از آنها نقشِ یک اسب سوار یا درخت سرو، حجاری شده بود.»
ارنست هولستر Ernst Holtzer (1835-1911 / German) مهندس و عکاس که بیش از بیست سال در دوره قاجار، در اصفهان زندگی کرد و در اصفهان درگذشت و به خاک سپرده شد، نوشته: «تخت فولاد، یکی از بزرگ‌ترین گورستان هایی است که در آن، مجسمه‌های زیادی هست.» همچنین در میان عکس هایی که او از ایران و به ویژه اصفهان ثبت کرده، عکس‌هایی از تخت فولاد وجود دارد.
اوبین Eugene Aubin (1863-1931 / French) وزیر مختار فرانسه در ایران نوشته است: «در آن سوی آخرین پل، محوطه گورستان تخت فولاد آغاز می شود. خیلی پیش تر از آغاز دوران صفوی، اصفهانی‌ها روی علاقه باطنی و مذهبی، اجساد مردگان خود را در کنار آرامگاه بابارکن‌الدین که در آن منطقه زندگی می کرد و در همان جا نیز از این جهان درگذشت، به خاک می سپارند.»
پس از قاجار، ریچاردز فردریک چارلز Richards Frederick Charles در سفرنامه خود، تخت فولاد را در دوره پهلوی اول، این گونه توصیف می کند: «انتهای دیگر پل خواجو به گورستان اصفهان (تخت فولاد) منتهی می شود. در این گورستان، آرامگاه های خوش طرحی دیده می شود که گنبد آنها با نمونه های خوبی از کاشی ایران، پوشیده شده است.»
علامه جلال الدین همایی (1900-1980)، پژوهشگر، دانشمند و اصفهان شناس درباره تخت فولاد نوشته: «[تخت فولاد] در نوع خود منحصربه فرد و نظیرش در هیچ کجای ایران یافت نمی شود. مجموعه ای است از عمارات عالی متجمل که از جهت اشتمال انواع هنرهای زیبا، دست کمی از مساجد و مدارس عهد صفویه ندارد. هوش صنعتی و ذوق زیباپسند هنرآفرین مردم اصفهان، در قبرستان نیز تاثیر کرده؛ آن را به مجموعه ای از عمارات مرتفع زیبا و باغچه‌های گلکاری و درختان خرم و سرسبز و حوض ها و آب‌انبارهای با طراوت شاداب، مبدل ساخته و اندوهی را که با زیارت اموات و توقف در گورستان است، کاسته؛ آن را به صورتی درآورده، دلگشا و از تفرج‌گاه‌های معروف اهالی اصفهان محسوب می شود. تخت فولاد، هم محل تفریح و تفرج است، هم جای زهد و عبادت و هم غم انگیز، هم نشاط آمیز. وجود عمارات، اثری مخصوص در روح اشخاص صاحبدل ایجاد می کند. تخت فولاد، آرامگاه ابدی هزاران فرد عالی قدر است؛ که به مدت پنج شش قرن، در آن غنوده اند.»
نویسنده: مهدی تمیزی عکاس و پژوهشگر
