نکته اینجاست که برخی از جاذبه‌های مذهبی اصفهان به گردشگران معرفی و شناسانده نشده‌اند. در اماکن مذهبی بازارچه‌هایی هم وجود دارد که در آنها صنایع‌دستی قدیمی، طرح‌ها و تولیدات محلی عرضه می‌شود و ورود گردشگران و خرید از این بازارچه‌ها به رونق فعالیت بازاری‌ها نیز کمک می‌کند. باتوجه به امکانات و قابلیت‌های جذب توریست مذهبی در اصفهان، ارگان‌ها و نهادهای مسئول برای تقویت صنعت توریست مذهبی نیاز به بازنگری در برنامه‌ها و شیوه اطلاع رسانی دارند. بیش از 22هزار بنا و اثر تاریخی در استان اصفهان وجود دارد که از این میزان، یک هزار و 850 مورد به ثبت ملی رسیده و هفت اثر نیز به ثبت جهانی رسیده است.
میدان امام (نقش‌جهان)، کاخ چهلستون، باغ فین کاشان، مسجد جامع و قنات‌هایی به نام وزوان، مزدآباد و مون اثرهایی هستند که به ثبت جهانی رسیده‌اند و کانون توجه گردشگران داخلی و خارجی به شمار می‌روند. در این بین، به گفته کوروش وکیلی، رئیس گروه توسعه گردشگری اصفهان، تاکنون 471 اثر از جاذبه‌های گردشگری مذهبی مانند مسجدهای تاریخی، امامزاده‌ها، حسینیه‌ها، آرامگاه‌ها، بقاع متبرکه، زیارتگاه‌ها و کلیساها در استان شناسایی شده و به ثبت ملی رسیده است. مذهبی
تخت‌فولاد؛ بزرگ‌ترین دارایی معنوی اصفهان مذهبی
این‌طور که یک کارشناس گردشگری به اصفهان زیبا می‌گوید: «از جاذبه‌های دارای بار مذهبی عمدتا به حرم حضرت زینب(س) واقع در محله زینبیه اصفهان می‌توان اشاره داشت که اغلب مورد توجه گردشگران عراقی بوده است. در این بین به نظر می‌رسد بزرگ‌ترین داشته اصفهان ازنظر جذابیت‌های مذهبی و معنوی باید تخت‌فولاداصفهان دانست که در سال‌های اخیر تلاش‌هایی برای معرفی آن به‌عنوان مقصد بازدید صورت گرفته است.»
محمد زاهدی تصریح می‌کند: «ادیان ابراهیمی دیگر همچون مسیحیت و یهودیت نیز در اصفهان جاذبه‌هایی دارند که البته یادمان‌های مسیحی‌ارمنی اصفهان بیش از آنکه جنبه مذهبی داشته باشند، از جنبه تاریخی‌فرهنگی مورد توجه هستند. در حوزه دین یهود، وجود آثاری با جنبه تاریخی‌فرهنگی (کنیسه‌های موجود در اصفهان) را می‌توان عنوان کرد.
اما از منظر مذهبی بی‌تردید مجموعه استراخاتون در پیربکران در نزدیکی اصفهان علاوه بر اهمیت فرهنگی تاریخی به‌عنوان جاذبه‌ای دارای بار مذهبی قابل توجه است.» او بیان می‌کند: «وجود آتشکده درب مهر در شهر اصفهان به‌عنوان نیایشگاه زرتشتیان هم از جنبه تاریخی‌فرهنگی و هم از نظر مذهبی دارای اهمیت است. اصفهان به‌عنوان یک موزاییک فرهنگی در حوزه ادیان و مذاهب دارای اهمیت بسیاری است.
اسلام، مسیحیت (عمدتا شاخه ارتدکس ارمنی) و یهودیت و سرانجام آیین زرتشت در اصفهان از ریشه‌های تاریخی برخوردارند؛ ازاین رو می‌توان از منظر هر یک از ادیان داشته‌های اصفهان را بررسی کرد.» یک کارشناس گردشگری عنوان می‌کند: «بسیاری از منابع شهر اصفهان در حوزه گردشگری به دلایل گوناگون در سیر تبدیل به جاذبه‌های گردشگری قرار گرفته‌اند؛ یعنی آماده سازی، تجهیز و معرفی نشده‌اند. برخی از این موانع قابل رفع و برخی دیگر بامحدودیت هایی مواجه است.»
سه گام اصلی برای برنامه توسعه گردشگری مذهبی
زاهدی خاطرنشان می‌کند: «مهم‌ترین اقدام برای توسعه گردشگری مذهبی را می‌توان در سه گام برنامه‌ریزی، اجرا و بازخورد برنامه توسعه گردشگری مذهبی در اصفهان عملیاتی کرد. در تمامی این موارد باید به واقعیات، محدودیت‌ها و ظرفیت جاذبه‌ها توجه کرد. در مواردی ما دچار توهم درباره برخی جاذبه‌ها هستیم؛ به‌عنوان‌مثال، وجود امامزادگان واجب‌التکریم اگرچه به عنوان منابعی برای توسعه گردشگری تلقی می‌شوند، عمدتا این منابع دارای بعدی محلی و منطقه‌ای هستند و حتی بعد ملی نیز ندارند.»
این کارشناس گردشگری اذعان می‌کند: «اصولا باید توجه داشت که آیا اندازه و ابعاد و شرایط موجود اجازه آن را می‌دهد که گردشگری مذهبی را به‌عنوان یکی از گونه‌های جدی توسعه گردشگری در اصفهان طرف توجه قرار دهیم یا خیر. پاسخ به این پرسش‌ها از دل همان برنامه ریزی حاصل می‌شود.»
اهمیت گردشگری منظر در رونق گردشگری مذهبی
گردشگری معنوی نقش مؤثری در جذب مسافر و توریست دارد؛ این موضوع در انتقال فرهنگ اسلامی و دینی هم مؤثر است. گردشگری مذهبی قابلیتی است كه رفتن به سمت آن نیازمند زمینه‌های تاریخی و فرهنگی است و برخی از استان‌های كشور ازجمله اصفهان به شایسته‌ترین شكل از این ظرفیت برخوردارند. برای اینکه بتوان از ظرفیت‌های گردشگری مذهبی در اصفهان در رونق صنعت گردشگری استفاده کرد، باید پیش‌شرط‌هایی را محقق کرده و بسترهای لازم را در این خصوص فراهم کرد.
ضرورت بسترسازی برای تحقق این مهم، موضوعی است که عضو هیئت‌علمی مدیریت جهانگردی دانشگاه علامه طباطبایی تهران به آن اشاره می‌کند. سید علی حسینی به اصفهان‌زیبا می‌گوید: «اصفهان به لحاظ اینکه یک استان تاریخی و فرهنگی محسوب می‌شود، شناسنامه ایران به‌حساب می‌آید. تمامی عناصر ایرانی اسلامی در معماری جاذبه‌های گردشگری مذهبی اصفهان دیده می‌شود و به معنای واقعی می‌توان مصادیق گردشگری منظر را در اصفهان، به‌ویژه در مکان‌هایی که ریشه مذهبی‌تاریخی دارند، مشاهده کرد.»
او تصریح می‌کند: «برای رونق گردشگری مذهبی اصفهان باید گردشگری منظر را مورد توجه قرار داد؛ زیرا در گردشگری منظر از ظاهر پدیده عبور می‌کنیم و لایه‌های درونی را موردکنکاش قرار می‌دهیم. در مکان‌هایی که جزو جاذبه‌های گردشگری اصفهان به‌حساب می‌آیند، حالت معماگونه‌ای از فرم و محتوا را مشاهده می‌کنیم؛ چه‌بسا در برخی جاذبه‌های گردشگری اصفهان می‌توان تلفیق این دو را مشاهده کرد.
زمانی که گردشگران این لایه‌های درونی را کشف می‌کنند، با آنها ارتباط برقرار کرده و این باعث بازگشت مجدد گردشگران برای بازدید از این مکان‌ها خواهد شد.» حسینی خاطرنشان می‌کند: «در اصفهان هویت بین‌مذهبی و بین‌ادیانی وجود دارد. اصفهان خاستگاه ارامنه، کلیمیان، زرتشتیان و شیعیان است و هماهنگی بین این ادیان در دوره‌های مختلف تاریخی برقرار بوده است.
با وجود این تفاسیر می‌توان مفاهیمی مانند صلح‌دوستی و نوع‌دوستی را از جاذبه‌های مذهبی اصفهان استنباط کرد؛ از این رو جاذبه‌های موجود در مقصد اصفهان به شکل‌گیری گردشگری پایدار و امن کمک می‌کند؛ همچنین اصفهان از تنوع و پراکندگی مناسبی درخصوص جاذبه‌های مذهبی برخوردار است و می‌توان این پراکندگی را از تنوع مساجد، کلیساها، کنیسه‌ها، سقاخانه‌ها و … متوجه شد؛ بنابراین تنوع و پراکندگی موجود، یکی از بسترهای اساسی برای توسعه گردشگری مذهبی محسوب می‌شود.»
عضو هیئت‌علمی مدیریت جهانگردی دانشگاه علامه طباطبایی تهران بیان می‌کند: «رونق گردشگری مذهبی در اصفهان نیازمند پیش‌شرط‌هایی است. در گام نخست، باید مسیرهای گردشگری را در اصفهان تعریف کرد. در این خصوص باید سایت‌هایی را که کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند، شناسایی و آنها را با استفاده از ظرفیت جاذبه‌های شناخته‌شده ارتقا داد. از این طریق گردشگران وارد یک زنجیره فکری می‌شوند که به‌صورت آگاهانه سعی بر کنکاش بیشتر می‌کنند.در تعریف مسیرهای گردشگری باید توجه کرد که سایت‌های مختلف به لحاظ فکری و محتوایی، فرایند معنایی کاملی را شکل دهند.»
راهنمایان تور با جاذبه‌های معنوی آشنا باشند
او ادامه می‌دهد: «در گام دوم، اینکه چه افرادی این مکان‌های گردشگری را روایت می‌کنند و گردشگران را به مناطقی که گمنام هستند، می‌برند نیز دارای اهمیت است.راهنمایان تور که به‌عنوان تفسیرگران اصلی جاذبه‌ها مطرح هستند، باید به معنای واقعی با توانمندی‌ها و ظرفیت‌های گردشگری و میراثی اصفهان آشنا باشند.»
ضرورت مدیریت واحد سازمان‌های متولی گردشگری
حسینی بیان می‌کند: «یکی دیگر از پیش‌شرط‌های لازم برای رونق گردشگری مذهبی اصفهان، مدیریت واحد جاذبه‌های گردشگری است. الان شاهد پراکندگی در مدیریت و بهره‌برداری از جاذبه‌های مقصد اصفهان هستیم. وزارت میراث، شهرداری، ارگان‌های نظامی و دولتی به واسطه قرارگیری سایت‌ها در محدوده فعالیتشان، ازجمله ارگان‌هایی هستند که در این زمینه فعالیت دارند.
اگر مدیریت واحدی وجود نداشته باشد، نمی‌توان سیستماتیک و نظام‌مند عمل کرد.» عضو هیئت‌علمی مدیریت جهانگردی دانشگاه علامه طباطبایی تهران اظهار می‌کند: «مدیریت واحد اگر وجود داشته باشد، می‌توان تمامی ذی‌نفعان حوزه گردشگری را در یک پلتفرم جمع کرد و با شرح وظایف مشخص به سمت اهداف معین و چشم‌انداز مشخص سوق داد.اگر به این ترتیب عمل کنیم، بازدید از جاذبه‌ها نیز افزایش پیدا می‌کند.»
کمپین‌های گردشگری اطلاع‌رسانی کنند
حسینی ادامه می‌دهد: «پیش‌شرط مهم دیگر، اطلاع‌رسانی است. این موضوع می‌تواند به‌واسطه شکل‌گیری کمپین‌ها و پویش‌هایی که در مدارس، ادارات، دانشگاه‌ها یا بین عموم شهروندان شکل می‌گیرد، تقویت شود. بسیاری از افراد در درون شهر یا استان به بازدید از مکان‌های مختلف تمایل دارند؛ ولی به دلیل ناآگاهی موفق به بازدید از جاذبه‌های گردشگری مذهبی نمی‌شوند.
علاوه‌براین، از طریق برگزاری رویدادهای مختلف گردشگری می‌توان این ظرفیت‌ها را فعال کرد.» او ادامه می‌دهد: «بسیاری از ظرفیت‌ها بالقوه هستند و هنوز بالفعل نشده‌اند که بخشی از آن نیز نتیجه عدم ارتباط مؤثر نهادها و سازمان‌هاست. نهادهایی مانند آموزش‌وپرورش و سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری باید جلسه‌های مشترکی برگزار کنند تا بتوانند مکان‌های گردشگری مذهبی گمنام را معرفی کنند.»
عضو هیئت‌علمی مدیریت جهانگردی دانشگاه علامه طباطبایی تهران اذعان می‌کند: «در سال‌های اخیر فنی‌حرفه‌ای‌ها و دانشگاه‌های علمی و کاربردی قوت گرفته‌اند. می‌توان از ظرفیت این مراکز برای محتوایی که در سایت‌ها ارائه می‌شود، استفاده کرد تا اثربخشی محتوایی بیشتری حاصل شود. در این صورت گمنامی این جاذبه‌ها حتی آن مکان‌هایی که در مسیرهای گردشگری قرار نگرفته‌اند، مرتفع می‌شود.»
تعدد قوانین و قانون‌گذاران بازدارنده است
او می‌افزاید: «پیش‌شرط دیگر هم این است که بازنگری در قوانین مرتبط با سایت‌ها وجود داشته باشد. برخی از قوانین موجود محدودکننده و بازدارنده هستند؛ ضمن اینکه با تعدد قوانین نیز مواجه هستیم که این منجر به اقدامات نامطلوب می‌شود. تعدد قوانین و قانون‌گذارانی که در حیطه‌های گردشگری و میراثی فعالیت می‌کنند نیز بازدارنده است.»
حسینی تصریح می‌کند: «سازمان‌های مختلف قواعدی را اعمال کرده‌اند که محدودیت‌زا هستند؛ بنابراین اگر این محدودیت‌ها برطرف شود، اقدامات مؤثری جهت ارتقای این جاذبه‌ها می‌توان انجام داد. درنهایت نیز پیشنهاد می‌شود منظومه گردشگری اصفهان با استان‌های هم‌جوار به‌منظور خط‌ومشی‌گذاری مناسب و هم‌افزایی بیشتر در دستورکار قرار گیرد تا از این طریق بخشی از ظرفیت موجود فعال شده و بستر اقدامات مطلوب آینده نیز فراهم شود.»
