مسجد جامع عتیق اصفهان را به حق موزه معماری ایران می نامند. بخش‌های مختلف مسجد طی قرن های پنجم تا دوازدهم هجری شکل گرفته‌اند و در واقع طی قرن‌ها رشد کرده و به کمال رسیده است.
به خاطر جایگاه این مسجد در میان مردم، در هر دوره ای پادشاهان و افراد صاحب نفوذ و قدرت سعی کرده اند جزئی، حتی یک محراب، به مسجد بیفزایند و به همین دلیل تزئینات فراوانی در آن به چشم می خورد. بیش از 300 نوع طاق مختلف در این مسجد وجود دارد.
دیگر نام‌های این مکان مسجد جامع عتیق است. بناهای مشابه با این مسجد تاریخی، مسجد جامع اردستان (نقل است که معمار مسجد جامع اصفهان در دوره سلجوقی بر مسجد جامع اردستان هم نظارت داشته است و به همین دلیل پلان و تکنیک ساخت دو بنا بسیار به یکدیگر شبیه هستند ).
مسجد جامع گلپایگان، گنبدخانه برسیان شباهت زیادی با گنبد تاج الملک دارد و گفته شده که اندکی بعد از آن ساخته شده است.
سال ساخت این مسجد به قرون 2 تا 12 ق و قرون 8 تا 18 م،بر می‌گردد، ابعاد این بنای تاریخی 140 در 170 مترمربع است.
مسیر رسیدن
بسته به اینکه از پارکینگ‌های انتهای خیابان عبدالرزاق یا مجلسی استفاده کنید یا اینکه با اتوبوس به سمت میدان امام علی(ع) بیایید، مسیر های متفاوتی برای دسترسی وجود دارد.
از سمت خیابان عبدالرزاق یا میدان امام علی(ع) بهترین دسترسی از طریق بازار است. وارد بازار شوید و مسیر مسجد جامع را بپرسید. از سمت پارکینگ علامه مجلسی ولی ساده تر است و شما دقیقا کنار ورودی مقبره مجلسی پارک می‌کنید، ولی در صورت استفاده از این پارکینگ به طرح زوج و فرد خیابان مجلسی دقت کنید.
شمال اصفهان، محله سبزه‌میدان
نکته کاربردی گردشگرانه
اگر موقع نماز یا تقریبا یک ساعت قبل و بعدش برسید، احتیاجی به تهیه بلیت نیست. اما نکته مهم آن است که درب تمام فضاهای غیرمرتبط با اقامه نماز بسته خواهد شد و مثلا دیگر امکان بازدید از محراب اولجایتو، گنبد تاج الملک و … را نخواهید داشت.
در مسجد جامع همچنان نماز ظهر برگزار می شود و زنانی که در این موقع به بازدید مسجد می روند باید چادر سر کنند. البته متولیان مسجد به شما چادر خواهند داد. در مواقع دیگر شبستان برگزاری نماز بسته است و نیازی به چادر سر کردن هم نیست.
راهنمای گردشگری
مسجد جامع اصفهان مجموعه بزرگی است که طی 10 قرن تکمیل شده است. امروزه شامل قسمت‌های مختلفی چون گنبد نظام الملک، گنبد تاج الملک، حیاط، چهار ایوان به نام های صفه صاحب در جنوب، ایوان درویش در شمال، ایوان استاد در غرب و ایوان شاگرد در شرق، شبستان‌ها، چهل‌ستون‌ها و بنای معروف به مدرسه مظفری است.
قسمت‌های مختلف مسجد مانند گنبدخانه‌ها، شبستان ها، چهل‌ستون‌ها و ایوان‌ها دارای آرایه‌های آجری زیبایی است که از ویژگی‌های سبکی معماری قرن پنجم و ششم هجری است و به سبک رازی، تزئینات آجری، همزمان با دیوار چینی پشت آن کار شده و به هم پیوسته هستند.
بدو ورود
برای ورود به مسجد اولین راه، ورودی اصلی است که در جنوب شرقی مسجد و کنار بازار قرار دارد و با جلوخان آغاز می‌شود، ولی مسجد جامع اصفهان 9 ورودی دارد که در حال حاضر سه یا چهار ورودی فعال است.
این ورودی‌های متعدد که هر کدام به یکی از محله‌های پیرامون مسجد وصل می‌شوند در واقع ارتباط مسجد را با بافت شهری پیرامونش ایجاد و امکان رفت و آمد پیوسته مردم را فراهم کرده است.
از نظر برخی محققان، محل این ورودی‌ها از منطق معماری مسجد بر نیامده و به نوعی به ضرباهنگ زندگی متعلق به شهر مربوط می شوند. پس از وارد شدن، در سمت راست راهروی ورودی نمایشگاه دائمی کوچکی است که با ماکت و نقشه هایی دوره‌های ساخت و چگونگی تحول مسجد را نشان می‌دهد.
در جلوی در اصلی مسجد، زنجیری آویخته شده است که تا زمانی که فردی، حتی مجرم، آن را در دست می گرفت، کسی به او کاری نداشت و تنبیه نمی‌شد.
کارکرد پیشین این بنای تاریخی، مسجد جامع اصفهان و کارکرد فعلی آن، مسجد و موزه است. این بنا در سال 1310 و با شماره 95 ثبت ملی و در سال 2012 ثبت جهانی شده است.
حیاط و ایوان‌ها
وارد شدن به حیاط پس از عبور از یک راهروی نیمه روشن، شما را غافلگیر می‌کند. یک حیاط بزرگ ولی دنج. حیاط مسجد به ابعاد 60 در70 متر دارای ایوان هایی در چهار جهت اصلی، رواق‌ها و غرفه‌های دو طبقه در اطراف است.
در وسط صحن، دو حوض، یكی به شكل مربع در مركز و دیگری چند ضلعی در قسمت شمال آن قراردارد. دربالای حوض مربع، سكویی وجود دارد که در مورد آن داستان‌های متفاوتی تعریف می‌کنند، از جمله اینکه پیش از زمان حج، حاجیان از این مکعب برای تمرین مناسک حج استفاده می‌کرده‌اند.
در اطراف حیاط چهار ایوان اصلی وجود دارد. ایوان صاحب، درویش، استاد و شاگرد. هر چهار ایوان و دو گنبدخانه مسجد در دوره سلجوقی ساخته شده اند؛ اما کاشی‌کاری‌ها در دوره صفوی اضافه شده است.
ایوان صاحب، در جلوی گنبدخانه نظام الملک در جبهه قبله مسجد واقع شده است. این ایوان کنار گنبدخانه قرار گرفته و تزئینات چشم‌گیری دارد. بنابراین مهم‌ترین ایوان مسجد به حساب می‌آید.
مقرنس‌های پوشیده از کاشی های کرم رنگ عصر صفوی، با تزئینات خلاقانه ای که از ترکیب نقاط یک اندازه ایجاد شده، نوعی بازی بصری ایجاد کرده است.
برای سال‌ها این ایوان، محل درس و بحث صاحب بن عباد بوده که موجب نام گذاری این ایوان به ایوان صاحب نیز شده است. به بیانی، یکی از مهم‌ترین مدرسینی که این مسجد به خود دیده، جلسات درس خود را نه در شبستان، یا گنبدخانه بلکه در ایوان اصلی مجموعه برگزار می‌کرده است.
ایوان غربی، ایوان استاد است. در این ایوان خط بنایی زیبایی با امضای محمد امین اصفهانی وجود دارد که با کمی دقت شاید بتوانید این دو بیت را بخوانید:
چون نامه جرم ما به هم پیچیدند
بردند و به میزان عمل سنجیدند
بیش از همه کس گناه ما بود ولی
ما را به محبت علی بخشیدند
ایوان شرقی یا ایوان شاگرد با مقرنس‌های کوچک آراسته شده که بسیار زیبا و با رنگ کرم و ترکیب اجزای رنگی دیگر ساخته شده است.
صفه درویش در شمال مسجد از نظر عناصر به‌کار رفته در ایوان‌ها ساده ترین آنهاست. این ایوان با تاق آهنگ ساده پوشش شده؛ یعنی طاقش یک نیم استوانه ساده است. شاید این سادگی با نام آن پیوند داشته باشد. اگر اینجا جایگاه درویشان به معنای کلی آن بوده باشد؛ بنابراین سادگی و بی پیرایگی در آن باید دیده شود.
در این ایوان حدود 20 کتیبه با انواع خطوط و انواع فنون دیده می‌شود، ولی آنچه بیش از هر چیز در این ایوان به چشم می آید، سادگی و خلوص آن است.
گنبد نظام‌الملک
گنبد نظام‌الملک در جنوب مسجد قرار دارد. زمانی این قسمت هم شبستان بود. ولی در زمان سلجوقیان بیش از 900 سال پیش، تعدادی از ستون‌ها را برداشتند و تعدادی از ستون‌های اطراف را دو برابر کردند تا بتوانند این گنبد را ایجاد کنند.
تزئینات گنبد نظام‌الملک شامل سه نوع مختلف کتیبه، نقوش گیاهی و نقوش هندسی است. گنبد نظام‌الملک یکی از اولین نمونه بناهایی است که در آن خط نسخ در کنار خط کوفی در کتیبه‌ها به کار رفته است.
گنبد تاج الملک
حداث گنبد تاجالملک در جبهه شمالی مسجد و دقیقا بر روی محور گنبد جنوبی با فاصله‌ای از دیوار شمالی و در آن زمان خارج از محوطه مسجد بوده است.
گنبد تاجالملک مسلما به صورت یک ساختمان جدا و مستقل احداث نشده، بلکه احتمالا عضوی از مجموعه بناهای گسترده حکومتی بوده و مناره ای هم برای خود داشته است.
بعدها شبستان شمالی و ایوان درویش را ساختند و این گنبدخانه به مسجد متصل شد. تزئینات گنبد تاج الملک که پس از گنبد نظام الملک ساخته شده است، آجری و مطابق با سبک رازی همزمان با سازه اجرا شده اند. آجرکاری این گنبد بی‌نظیر است. می شود ساعت‌ها به آن نگاه کرد و سیر نشد.
شبستان ها
در مسجد جامع اصفهان، پنج شبستان اصلی برای بازدید وجود دارد. معروف است که زمانی پای هر ستون این شسبتان ها مجلس درسی برپا بوده است.
شبستان های جنوب شرقی و غربی دو طرف گنبدخانه نظام الملک هستند. در بخشی از شبستان جنوب غربی همچنان مراسم نماز برگزار می شود.
شبستان جنوب شرقی که اولین جایی است که در مسیر بازدید می بینید، زمانی کتابخانه سلجوقیان بوده و به کتابخانه خواجه نظام الملک مشهور است. برخی از طاق های این شبستان در بمباران جنگ تحمیلی تخریب شد که با توجه به نقشه‌های موجود بازسازی شدند.
در ضلع غربی و پشت ایوان استاد، دو شبستان قرار دارد. شبستانی کوچک که محراب بی نظیر الجایتو در آن قرار دارد و شبستان زمستانی (بیت الشتاء) که طاق های متفاوت خیمه مانندی دارد و در زمستان گرم‌تر و در تابستان خنک‌تر از فضای دیگر مسجد است.
نور این شبستان که کمی در زمین فرو رفته، از سنگ‌های مرمری که در سقف هایش کار شده است تامین می‌شود. با خاموش کردن چراغ‌ها و کمی تامل می‌توانید، حس فضای نیمه روشن این شبستان را درک کنید.
شبستان شمالی، پشت ایوان درویش و جلوی گنبد تاجالملک، شبستانی بی نظیر است. در اینجا دو نکته جالب برای تماشا هست؛ یکی طاق‌های آن است که همانند بقیه شبستان‌های این مسجد که هر طاق آن دارای طرح مخصوص به خود است و هیچ دو طاق کنار هم مانند هم اجرا نشده اند و دیگری یادداشت‌های کوچکی است که روی ستون‌هاست.
در گذشته خوشنویس هایی در مسجد بودند که در مقابل دریافت پولی، جمله دعایی که فرد می خواست را روی دیوار یا ستون مسجد نقش می‌کردند.
این جمله‌ها عموما درخواست دعا از سایر مومنین است. به خاطر زیبا و خوش خط بودن و البته گذر زمان هر کدام از آنها که سابقه چندصد ساله دارند، بخشی از روح مسجد جامع و یک اثر هنری میراثی به حساب می‌آیند.
محراب الجایتو
در ضلع غربی و پشت ایوان استاد، غافلگیری بزرگی منتظر شماست. یک محراب گچ‌بری بی‌نظیر که در سال 710 هجری ساخته شده است.
پیچ وتاب نقش های گیاهی و خط زیبای ثلث این محراب و فشردگی نقش هایش نشان از دقت بالای سازنده آن دارد که خودش را به سادگی استاد حیدر معرفی کرده است.
قدری به این نقوش دقت کنید. خودتان را به جای هنرمند آن بگذارید و به این فکر کنید که چگونه می توان این گچ‌بری ظریف را شکل داد.
مدرسه مظفری
در پایان دوره ایلخانی و در زمان محمودشاه مظفری، حاکم اصفهان، در جبهه شرقی مسجد، یک مدرسه دینی با عنوان مدرسه مظفری ساخته شد.
این مدرسه که دارای حیاط مرکزی با حجره‌هایی در دو طرف شرقی و غربی در دو طبقه است و در جبهه جنوبی به طرف قبله ایوان و گنبدخانه‌ای با محراب احداث شده که هم محل تدریس و هم محل عبادت بوده است.
در سمت مقابل آن در جبهه شمالی حیاط مدرسه ایوان دیگری بوده که همچون ایوان شمالی در جلو گنبدخانه مدرسه، رفیع و دارای تزئینات بوده است. این فضا از زمان حکومت صفوی کاربری خود را از دست داده و حجره‌های شرقی آن به علت متروکه بودن تخریب شده است.
مقبره علامه مجلسی
محمدباقر مجلسی معروف به علامه مجلسی و مجلسی ثانی فقیه شیعه در دوران شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفویه که معروف‌ترین اثر او بحارالانوار است، در این مسجد دفن شده اسـت.
مقبـره او در شمال غربی مسجد است و ورودی جداگانه‌ای از خیابان مجلسی و کوچه پشت مسجد دارد. گاهی در مقبره به مسجد هم باز است.
نویسنده: مریم عباسی کارشناس مسائل گردشگری
