به گزارش اصفهان زیبا؛ جوامع انسانی همواره بستر تنوع، تکثر، گوناگونی و درنتیجه اختلاف و تفاوت بوده است. منشأ بخشی از این اختلاف‌ها به تفاوت منابع و داشته‌ها، ادراک‌ها، اقلیم‌ها، سرمایه‌های اکتسابی و… بازمی‌گردد؛ اما علاوه‌بر این موارد، متون دینی نیز در اجتماع‌های گوناگون، دلیل دیگری برای اختلاف‌های انسانی شده است.
هرچند در طول تاریخ، دغدغه اصلی مصلحان اجتماعی از انبیای الهی تا نخبگان و عقلای انسانی، کاهش این اختلاف‌ها و تبدیل آن‌ها به اشتراک‌ها بوده، اما آن‌ها به‌رغم تلاش وافر و ستودنی، هرگز موفق به محو اختلاف‌ها نشدند.
اما در وضعیت امروزی جهان اسلام، وحدت اسلامی به‌عنوان ضرورتی اجتناب‌ناپذیر در تعیین سرنوشت مسلمانان در عرصه‌های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی مطرح می‌شود؛ لذا لزوم بازخوانی هم‌گرایی تاریخی امت اسلامی و بازشناسی تهدیدها، چالش‌ها، امکانات و فرصت‌ها از ملزوم‌های تحقق وحدت امت اسلامی است.
تاریخ مسلمانان نشان از آن دارد که ممالک اسلامی در قرون و اعصار گذشته به‌رغم برخورداری از امکانات بالقوه و بالفعل مادی و معنوی، نتوانسته‌اند به اتحاد و انسجام پایدار دست یابند.
این چالش‌ها با ظهور وهابیت و جریان‌های واپس‌گرای تکفیری که به جمودگرایی فکری و خشونت منجرشده، به بزرگ‌ترین چالش جهان اسلام در چند دهه اخیر تبدیل شده است؛ به‌گونه‌ای که نظام کفر جهانی با ایجاد و حمایت از گروه‌های تکفیری در برپایی جنگ‌های نیابتی به‌نام اختلاف‌های مذهبی، کمر به نابودی امت اسلام بسته است.
گفتمان تقریب مذاهب
با توجه به شرایط مذکور، گفتمان تقریب مذاهب به‌عنوان یک ضرورت اساسی در راستای ایجاد وحدت اسلامی مطرح و به‌مثابه یک استراتژی مهم در برقراری وحدت اسلامی پیگیری شد؛ بنابراین مقصود از تقریب مذاهب اسلامی، تقریب پیروان مذاهب اسلامی است؛ زیرا تقریب دو مذهب، بدون درنظرگرفتن اتباع مذهب معقول نخواهد بود.
از سوی دیگر، ابعاد معرفتی و شناختی موضوع وحدت اسلامی و تقریب مذاهب باید از طریق مباحث علمی تبیین و گسترش یابد و علوم اسلامی همچون کلام، تفسیر، حدیث، اصول و فقه مبانی و پایه‌های این گفتمان را تدوین کند و ترویج دهند.
بدیهی است که تقریب حقیقی با اجتماع عالمان و اندیشمندان مذاهب اسلامی برای طرح مسائل نظری اجتهادی در فضایی سالم و به‌دوراز تعصب‌ها امکان‌پذیر است.
تقریب مذاهب، تأکید بر مشترکات بین مذهب‌هاست.
واضح است که تقریب مذاهب هیچ‌گاه به معنای دست‌شستن از ارزش‌های مذهبی نبوده و هیچ‌یک از علمای اسلامی نیز چنین برداشتی از تقریب ارائه نکرده‌اند؛ بلکه آنان همواره بر اصول ثابت ارزش‌های دینی و مذهبی تأکید داشته‌اند.
مفهوم تقریب مذاهب، هم‌گرایی پیروان مذاهب مختلف در عین وجود اختلاف‌های مذهبی است؛ زیرا حذف اختلاف‌ها و تنوع فکری و مذهبی، نه ممکن است و نه مطلوب؛ همان‌طور که استاد مطهری نیز تبیین تقریب به‌معنای یکی‌شدن کامل مذاهب را امری عملی و منطقی نمی‌دانست.
پس مقصود از تقریب، احیای اصل قرآنی اخوت و حذف موانع ساختگی روانی وحدت در میان مذاهب است و منظور از آن، این است که مذاهب با حفظ استقلال و ماهیت خود به یکدیگر نزدیک شوند.
پایه‌های اساسی و اصول بنیادی این حرکت بر مسائل اصلی اسلام که مورداتفاق همه مسلمانان بوده، متکی است؛ همان‌گونه که خداوند در آیه ۴۶ سوره انفال می‌فرماید: «فرمان خدا و پیامبرش را اطاعت کنید و نزاع و کشمکش نکنید تا سست نشوید و قدرت شما از میان نرود.»
وحدت اسلامی و تقریب مذاهب از منظر قرآن
قرآن کریم به مسئله اتحاد امت اسلامی از دیدگاه اجتماعی آن نگریسته و بر اهمیت اتحاد میان جهانیان، پیروان ادیان، مسلمانان و نهاد خانواده تأکید فراوان کرده است. قرآن پیوند میان دل‌های مؤمنان را نوعی تصرف الهی برمی‌شمارد و برای ایجاد و حفظ چنین وحدتی، ارسال پیامبران به‌همراه شرایع را ضروری می‌داند.
قرآن کریم می‌کوشد تا نه‌تنها افراد و اشخاص را به تکامل برساند، بلکه نوع بشر را در طریق هدایت قرار دهد و آنان را تعالی بخشد.
در این راستا، تأکید بسیار قرآن بر مسائل شناختی و معرفتی به‌منظور تقویت انسجام اسلامی قابل‌توجه است؛ به همین دلیل، توحید، محور بینشی آیات قرآن قرار می‌گیرد تا همگان بر مبنای این اصل بنیادی بتوانند در راستای تشکیل امت واحده اسلامی حرکت کنند.
قرآن در آیاتی دیگر از آیین برادری به‌عنوان گزاره وحدت‌آفرین یادکرده و در آیه ۱۰ سوره حجرات چنین فرموده است: «مؤمنان برادر یکدیگرند؛ پس دو برادر خود را صلح و آشتی دهید و تقوای الهی پیشه کنید؛ باشد که مشمول رحمت او شوید» و به این طریق پیروان خود را به لطیف‌ترین و زیباترین مساوات راهنمایی کرده است.
قرآن در آیه ۵۲ سوره مؤمنون نیز چنین فرموده است: «و این امت شما، امت واحدی است و من پروردگار شما هستم؛ پس از مخالفت فرمان من بپرهیزید.»
خداوند در آیه ۷۸ سوره حج چنین می‌فرماید: «به خدا متوسل شوید که او ولی شماست و نیکومولا و نیکو کمک‌کننده‌ای است.»
در قرآن کریم توسل به آموزه‌های مشترک دینی به‌عنوان مهم‌ترین مؤلفه وحدت امت اسلامی همواره مدنظر قرار داشته است.
ازنظر قرآن، هیچ عنصری مهم‌تر از عنصر دینی برای تحقق وحدت اسلامی قابل‌تصور نیست؛ ازاین‌رو این کتاب آسمانی، اولین راهکار وحدت را تکیه‌بر عناصر مشترک دینی می‌داند و در آیه ۶۴ سوره آل‌عمران چنین می‌فرماید: «بگو ای اهل کتاب! بیایید به‌سوی سخنی که میان ما و شما یکسان است که جز خداوند یگانه را نپرستیم و چیزی را همتای او قرار ندهیم.»
در آیات متعدد دیگری نیز بر اهمیت وحدت میان مسلمانان تأکید شده است.
آسیب‌شناسی تقریب مذاهب
نویسنده مقاله «آسیب‌شناسی گفتمان تقریب مذاهب» (فصلنامه علوم سیاسی، شماره ۹۴، تابستان ۱۴۰۰)، پس‌از بررسی و واکاوی علل عدم تحقق کامل اهداف گفتمان تقریب مذاهب در دهه‌های اخیر به این نتیجه رسیده است که به‌رغم اینکه اندیشه تقریب مذاهب و وحدت اسلامی، دغدغه همه مصلحان دینی در سراسر تاریخ اسلام بوده، اما این مهم در بیشتر دوران‌ها موفق ظاهر نشده است؛ جمهوری اسلامی ایران نیز هرچند برای تحقق عینی گفتمان تقریب مذاهب با برداشتن گام‌های خوب، توانسته نتایج قابل‌قبولی را کسب کند، اما همواره در این مسیر با آسیب‌های معرفتی، روشی و ساختاری مواجه بوده است.
ازسوی‌دیگر، گفتمان تقریب مذاهب باید در حوزه‌های معرفتی آن‌چنان مقتدر ظاهر شود که بتواند پاسخ‌گوی تمام پرسش‌ها و شبهه‌های رایج در این حوزه باشد.
پرسش‌های متداول و معقولی همچون رابطه تقریب مذاهب با ناسیونالیسم، نفاق دینی، هویت و… نمونه‌ای از این شبهه‌هاست؛ همچنین شایسته است که از ظرفیت‌های دیگر کشورهای اسلامی نیز در این خصوص استفاده شود و گفتمان تقریب مذاهب منحصرا با ظرفیت‌های جمهوری اسلامی ایران گره نخورد.
انحصار تقریب مذاهب در میان علمای دین نیز سبب می‌شود به‌غلط، پایگاه دانش‌محور حل مسائل و معضل‌های تقریب به‌صورت انحصاری دانش فقه و کلام معرفی شود.
بدیهی است که دو علم اسلامی کلام و فقه، وظیفه تعین‌بخشی هویتی دارند و مرزهای هویتی مسلمانان در این دو علم بیش از سایر علوم اسلامی برجسته می‌شود.
علم کلام به شکل نظری و علم فقه به شکل عملی این مرزها را مشخص می‌کنند؛ پس واضح است که علوم مرزساز نمی‌توانند مبنای وحدت قرار گیرند؛ ازاین‌رو ضمن تأکید بر ضرورت حل اختلاف‌های کلامی و فقهی میان فرق اسلامی، لازم است دیگر علوم اسلامی به‌ویژه علومی همچون اخلاق و عرفان به‌عنوان دیگر محورهای علمی دخیل در جریان تقریب مذاهب ایفای نقش بیشتری کنند.
امام موسی صدر فقه و فرایند اجتهاد را بهترین بستر پاسداری از اصل تفاوت‌های میان مذاهب و نیز بهترین ابزار مهار و کنترل آن‌ها به‌منظور ایجاد وحدت اسلامی می‌دانست.
