به گزارش اصفهان زیبا؛ حاشیه‌های میدان امام‌علی(ع) ظاهرا هنوز تمامی ندارد. این بار به بهانه پاساژی در نزدیکی گذر کمرزرین و همسطحسازی این گذر تا میدان و پاساژ، لودرها آمده‌اند پای کار تا تاریخ گذر کمرزرین را هم مثل زیرگذر عبدالرزاق شخم بزنند.
تا چشم کار می‌کند خاک و سنگ است، خاکی که گفته می شود مملو از تکه های سفال و استخوان انسانی و تنبوشه است. تَنبوشه، لوله‌هایی سفالی است که در گذشته برای جابه‌جایی آب در آب‌راه‌های سرپوشیده، زیرِ زمین یا زیرِ دیوار کار می‌گذاشتند تا آب با کمترین نَشت و در اصطلاح «پِرت» بگذرد و به مقصد برسد.
تنبوشه‌ها و ظروف سفالی، پراکنده و در جای‌جای گذر وجود دارند. برخی گمانه‌زنی‌ها می‌گویند مربوط به دوره ساسانی و اشکانی است. طبق گفته یک باستان‌شناس، آجرهای دیواره گذر مربوط به دوره آل‌بویه و سلجوقی است که با بازنگری سطحی هم می‌توان آن را فهمید. برخی باستان‌شناسان معتقدند گودبرداری برای احداث گذر «کمرزرین» در جوار «مسجدجامع عتیق» باعث زیروروشدن لایه‌های باستانی شده است.
با رسانه‌ای‌شدن این جریان، به گفته مقامات میراث‌فرهنگی این عملیات بدون هماهنگی با آن‌ها بوده، اما شهرداری اصفهان معتقد است که برای این عملیات مطابق مجوز عمل کرده است.
اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی اصفهان دوم بهمن 1402 اعلام کرد که امکان ادامه عملیات احداث گذر کمرزرین در بافت تاریخی اصفهان فقط با نظر میراث‌فرهنگی انجام می‌شود و به‌نوعی ادامه عملیات، متوقف ماند. طبق گفته سرپرست اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان با رسانه‌ها: «در ادوار تاریخی، اصفهان گسترش زیادی پیدا کرده است و بر این اساس، محدوده مسجدجامع جزو یکی از مناطق کهن باستانی اصفهان به‌حساب می‌آید که در دوران پیش از اسلام و اسلامی به‌عنوان یکی از محورهای اصلی اصفهان به‌حساب می‌آمده است.
با توجه به اینکه اصفهان یکی از قدیمی‌ترین شهرهای جهان است و مردم در دوره‌های مختلف تاریخی در آن زندگی کرده‌اند، دوره‌های قدیمی زیر شهر جدید قرار دارد؛ محدوده مسجدجامع نیز در دوره سلاجقه مرکز اصلی شهر بوده است و بر همین اساس، در هر بخش از آن منطقه به دستاوردهای تاریخی می‌رسیم و گذر کمرزرین نیز از این قاعده مستثنا نیست.
مجوز گذر کمرزرین صادر شده بود تا میان این گذر و میدان جلوخان و میدان امام‌علی(ع) همسطحسازی شود؛ اما شهرداری منطقه بیش از حد توافق گودبرداری کرد که البته با توجه به وجود تأسیسات ناچار به این موضوع بودند. میزان گودبرداری با اداره‌کل میراث‌فرهنگی هماهنگ شده بود؛ اما گودبرداری بیش‌ازاندازه موجب نمایان‌شدن لایه‌های تاریخی و زیرین محدوده شد. با توجه به بازدید کارشناسان این اداره‌کل، قرار بود با کف‌سازی مناسب صرفا کف این گذر با میدان امام‌علی(ع) هماهنگ شود و تأسیسات به‌صورت محدود از این گذر عبور کند؛ لکن ادامه احداث این گذر با نظر این اداره‌کل امکان‌پذیر است.
معاونت میراث‌فرهنگی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان با مسئولان معاونت فنی شهرداری منطقه3 هماهنگی‌های لازم را در خصوص مشخص‌شدن دامنه فعالیت شهرداری و به‌ویژه انجام اقدامات لازم توسط کارشناسان باستان‌شناسی اداره‌کل انجام داده است و پس‌ازآن این عملیات ادامه پیدا می‌کند. قرار بر این است که به‌محض انجام روند اداری در کوتاه‌ترین زمان و حتی در سال جاری این پروژه ادامه پیدا کند.»
این در حالی است که در این محدوده از اصفهان به دلیل قدمت تاریخی آن باید با حساسیت بیشتری عمل شود؛ چراکه گفته می‌شود این محدوده، محدوده شکل‌گیری اصفهان بوده است؛ به‌گونه‌ای که مهدی فقیهی، کارشناس میراث‌فرهنگی، به «اصفهان‌زیبا» در خصوص قدمت و پیشینه محدوده میدان امام‌علی(ع) کنونی این‌گونه توضیح می‌دهد: «پیش از اینکه مسجدجامع اصفهان ساخته شود، شهریت به خصوصی در اصفهان نبود و نقاط مسکونی پراکنده و دور از هم وجود داشت که شامل دارالیهود یا یهودیه، شهرستان و برج و باروی ساسانی آن محدوده بود؛ ولی در ابتدای اسلام با تصرف شهر اصفهان در سال ۱۹ تا ۲۳ هجری، قبایلی از اعراب در اصفهان مستقر شدند. در گذشته رایج بود که بعد از تصرف یک شهر، افراد آن شهر را جای دیگر کوچ می‌دادند؛ برای اینکه بتوانند روی آن‌ها تسلط کامل داشته باشند یا افراد خود را به آن منطقه کوچ می‌دادند؛ برای همین قبایلی از اعراب در حدفاصل یهودیه تا شهرستان مستقر می‌شوند و محله خوشینان (میان احمدآباد و هاتف کنونی) را ایجاد می‌کنند که محله شهرستان را به یهودیه متصل کرده و اصفهان شهریت بیشتری پیدا می‌کند. این محدوده تا سال ۳۸ گسترش پیدا می‌کند. سال ۳۸ اولین مسجدجامع در محله خوشینان ساخته می‌شود؛ ولی سال‌ها بعد منصور دوانیقی پایه‌گذار مسجدجامع عتیق شده و مسجدجامع عتیق نیز باعث گسترش آن محدوده می‌شود و دوره‌های بعد، به‌خصوص قرن چهارم هجری و زمان دیلمیان محله‌های دیگری شکل می‌گیرد و دورتادور اصفهان به‌وسیله رکن‌الدوله دیلمی، در برج آذر بارویی کشیده می‌شود و دروازه‌های مختلفی ازجمله طوقچی، فلفلچی، یهودیه و… شکل می‌گیرد.»
دیباچه‌ای از معماری پیرامون مسجد جامع عتیق
او در ادامه بیان می‌کند: «در دوره سلجوقیان نیز با گسترش شهر و اضافه‌شدن دیگر محله‌ها و گسترش جمعیت اصفهان و انتخاب آن به‌عنوان پایتخت، در محدوده کنونی میدان امام‌علی میدانی می‌سازند که شکل هندسی نامنظمی داشت و اطرافش مسجد، بازار و کاخ بود. هنوز بقایای برخی از آن‌ها موجود است. این مناطق مقر اصلی حکومتی بود. فعالیت‌هایی که انجام می‌شد، بعدا و در دوران شاه‌عباس اول به محدوده میدان نقش‌جهان منتقل شد؛ البته اگر زمان صفوی به دو نیمه تقسیم شود، در زمانی که تبریز پایتخت صفویان بود و در زمان شاه‌اسماعیل اول، شاه‌طهماسب و محمد خدابنده اطراف مسجدجامع عتیق کارهای عمرانی زیادی انجام شد؛ برای مثال، می‌توان به امامزاده هارون‌بن‌موسی یا نقاره‌هایی شبیه سردر بازار قیصریه و منارهای ساربان و چهل‌دختران پیرامون میدان عتیق اشاره کرد؛ چراکه شاه‌طهماسب با داشتن یک مادر اصفهانی تعلق‌خاطر زیادی به اصفهان داشت؛ اما با روی‌کارآمدن شاه‌عباس اول، ایجاد محله‌هایی چون جلفا و شکل‌گیری میدان نقش‌جهان رفته‌رفته مرکز شهر نیز جابه‌جا شد؛ اما نمی‌توان از اهمیت بناها و آثار موجود پیرامون میدان عتیق یا میدان امام‌علی کنونی چشم‌پوشی کرد. محدوده امام‌علی را می‌توان دیباچه‌ای دانست از تمام سبک‌های معماری و دوره‌های مختلف تاریخی که هنوز هم آثاری را در دل خود جای داده است.»
ماجرای زیرگذر عبدالرزاق دوباره تکرار می‌شود؟
این منطقه از اصفهان ازنظر باستان‌شناسی نیز اهمیت دارد. علیرضا جعفری‌زند، باستان‌شناس، در گفت‌وگو با «اصفهان‌زیبا» به اهمیت این موضوع این‌چنین اشاره می‌کند: «به‌طور مداوم اصفهان را زیر نظر دارم و در بازدیدهایم از گذر کمرزرین، لایه‌های باستانی، سفال‌های پراکنده و آجرها و خشت‌های مربوط به دوران مختلف را که در سرتاسر آنجا پراکنده بود، دیدم. نزدیک دو متر و ۶۰ سانتی‌متر آنجا را حفر کرده بودند. طبیعتا این مسئله را به دلیل اهمیتش، رسانه‌ای کردم. سال ۸۲ که قرارداد کاوش زیرگذر عبدالرزاق با من بسته شد و حتی پژوهشگاه باستان‌شناسی مجوز صادر و به اصفهان اعلام کرد و به یگان حفاظت اصفهان هم رونوشت زده بودند، این برنامه اجرا نشد؛ چون فکر کردند اگر من آنجا کاوش‌هایم را شروع کنم، آثاری پیدا می‌شود که جلوی احداث زیرگذر را خواهد گرفت؛ بنابراین مسئله حذف شد. گمانه‌زنی کردند و طرح شش‌ماهه در ۲۰ روز انجام شد. حفاری را شروع کردند. وقتی گودبرداری شروع شد، سفال‌های دوران مختلف، ازجمله دوران اشکانی و ساسانی به‌دست آمد و در موزه‌ای که شهرداری در دروازه‌دولت ایجاد کرده، قابل‌مشاهده است.»
او معتقد است؛ نقطه‌عطف اصفهان و به‌وجودآمدن اصفهان مسجدجامع و پیرامون آن است؛ به همین دلیل همیشه درباره این منطقه حساسیت وجود داشته است. جعفری‌زند با اشاره به بازدیدهایش از گذر کمرزرین توضیح می‌دهد: «وقتی برای بار دوم از این منطقه بازدید کردم، اداره آب‌وفاضلاب چند چاه شش‌متری حفر کرده بود. تاکنون تیمی در این گذر مستقر نشده و فقط گودبرداری متوقف شده است؛ با‌وجوداین، آب‌وفاضلاب کار خود را ادامه می‌دهد.»
این باستان‌شناس می‌گوید: «ما می‌دانیم مترو، توسعه شهری و خیابان‌کشی نیاز است؛ ولی مثل همه جای دنیا اول باید مطالعات باستان‌شناسی و کاوش صورت بگیرد و بعد، سایر اقدامات انجام شود. اصفهان یک شهر تاریخی است. نمی‌دانیم در تونل‌های مترو چه می‌گذرد؟ ما به چشم نمی‌بینیم؛ اما آثار زیادی به‌خصوص در شکرشکن و طالقانی و… وجود دارد که نیازمند کاوش است.»
پیش‌ازاین نیز جعفری‌زند در گفت‌وگو با سایر رسانه‌ها اعلام کرده بود: «این مکان نقطه و خط قرمز باستان‌شناسی است و همه جای آن آثار نهفته دارد؛ به همین دلیل هم وقتی زیرگذر میدان امام‌علی(ع) را گودبرداری کردند، با دورزدن کاوش‌های باستان‌شناسی تمام لایه‌های تاریخی که آثارِ مدفونِ اصفهانِ پیش از اسلام و دوره اسلامی بود، از بین رفت. طبیعی است که وقتی مکانی پیشینه کهن دارد، هرگونه فعالیت‌های عمرانی باید با نظارت میراث‌فرهنگی باشد. خطِ لودر نشان می‌دهد لایه‌های باستانی بر اثر عملیاتِ گودبرداری از بین رفته‌اند و آثار و شواهد باستان‌شناسی در عمق دو تا سه متر که عملیات گودبرداری انجام‌شده به‌وضوح قابل‌مشاهده است. بقایای یک سازه آبی نیز با تنبوشه‌های سفالی و آجرهای مربوط به قرن چهارم و همچنین بقایای معماری با آجرهای دوره صفویه و ساروج دیده می‌شود که بخش اعظمی از آن براثر این گودبرداری ازمیان‌رفته و وضعیت نامشخصی پیدا کرده است. مسجد جامع عتیق روی یک تپه ساخته شده است؛ به همین دلیل هم وقتی می‌خواهید به مسجد وارد شوید، از پله‌ها باید گذر کنید. این تپه به نام یهودیه مشهور بوده است؛ بنابراین در امر باستان‌شناسی وقتی یک تپه تاریخی داشته باشیم، در اطراف آن عرصه و حریم‌هایی وجود دارد که شعاعش ممکن است به یک کیلومتر هم برسد.»
بنا نبود برای گذر کمرزرین تا این‌حد گودبرداری شود
احداث گذر کمرزرین و ازبین‌رفتن لایه‌ها و بخشی از هویت تاریخی اصفهان در حالی انجام شده است که معاون میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان تأکید دارد شهرداری بیش از خط پروژه و بدون نظارت باستان‌شناس خاک‌برداری کرده است؛ اما مدیر منطقه3 شهرداری اصفهان معتقد است که حتی یک سانتی‌متر بیشتر از آنچه مورد تأیید اداره‌کل میراث‌فرهنگی بوده، خاک‌برداری انجام نشده است.
سید مهدی موسوی‌موحد، معاون میراث‌فرهنگی استان اصفهان، به رسانه‌ها اعلام کرده است که گودبرداری بیش از حد توافق بوده و منجر به آسیب به لایه‌های تاریخی زیرین این محدوده شده است. صحبت شهرداری این است که می‌خواستند تأسیسات را از زیر این گذر عبور دهند.
این برای ما قابل‌قبول نیست و حتما باید با نظارت میراث‌فرهنگی انجام می‌شد. طبق گفته او، خط پروژه در میراث‌فرهنگی به تأیید رسیده، اما شهرداری بیش از خط پروژه و بدون نظارت باستان‌شناس خاک‌برداری کرده و حق شکایت برای اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان محفوظ است.
محمدباقر کلاهدوزان، مدیر منطقه ۳ شهرداری اصفهان، در مصاحبه با رسانه‌ها در خصوص علت خاک‌برداری بیش‌ازاندازه آن‌هم بدون نظارت اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی و حضور باستان‌شناس توضیح می‌دهد: «گذر کمرزرین و پاساژ زرین بر اساس طرح مصوب ۳۲هکتاری امام‌علی(ع) شکل‌گرفته و این گذر، مصوب است. اداره‌کل میراث‌فرهنگی به ما اجازۀ گودبرداری داده و ما هم بر اساس کدهای مصوب، خاک‌برداری کردیم. این مجوز و مصوبه مکتوب در زمان علیرضا ایزدی، مدیرکل سابق میراث‌فرهنگی اصفهان صادر شده است و بر اساس همین مجوز هم بنا شد در مقطع‌هایی از گذر، بین صفر تا دو متر و ۶۰ سانتی‌متر گودبرداری کنیم. کنار این گذر، پاساژ زرین ساخته‌شده که پیش‌تر برای ایجاد پارکینگِ آن گودبرداری شده و دوسوم این گذر هم به‌دلیل همین گودبرداری پاساژ دچار ریزش شده و به‌طور دستی پر شده است. قسمت اعظم جایی که اکنون گودبرداری کرده‌ایم، با نخاله‌های ساختمانی پرشده و گذر بکر و دست‌نخورده‌ای نبوده است. حاضر هستیم عزیزانِ کارشناس میراث‌فرهنگی بیایند و بررسی کنند. اگر زیادتر از آن پروفیلی که به ما دادند، گودبرداری شده باشد، حق با دوستان میراث‌فرهنگی است.»
کلاهدوزان به هماهنگی نقشه‌بردارها با میراث‌فرهنگی اصرار دارد و معتقد است که یک سانتی‌متر زیادتر هم خاک‌برداری انجام نشده است. مدیر منطقه ۳ شهرداری اصفهان حتی با بیان اینکه هرروز از این گذر عبور می‌کند، اعتقاد دارد چیزی آنجا ندیده است. به گفته او، قسمت اعظمِ این گذر در خودِ مجموعۀ زرین فروریخته و بعد جمع‌آوری‌شده و ستون و شمع در وسط گذر کار و مهار شده است؛ هنوز هم آثارش هست؛ حتی لایه‌های زیر این لایه هم قبلا تخریب و به‌وسیله نخاله پر شده است.
به گفته مدیر منطقه 3 شهرداری اصفهان، میدان امام‌علی(ع) ۳۲ هکتار بوده و هم‌جوار با مسجدجامع و دارای مصوبه کمیسیون ماده پنج است؛ پاساژ زرین هم یکی از پروژه‌های این میدان بوده که احداث شده است.
صحبت‌های مدیر منطقه ۳ شهرداری اصفهان در حالی است که معاون میراث‌فرهنگی استان اصفهان چنین موضوعی را قبول ندارد. رئیس سابق اداره باستان‌شناسی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان که در زمان او مجوز احداث گذر داده شده است، به رسانه‌ها اعلام کرده که احداث گذر یک طرح مصوب دارد و در آن طرحِ مصوب قرار نبوده خاک‌برداری به این شکل پیش برود.
طبق نظر علمدار علیان، احداث این گذر قرار بود در حد سامان‌دهی، کف‌سازی و روسازی باشد و بر اساس همان طرح هم شاید نیازی نبوده است که ناظر باستان‌شناسی و میراث‌فرهنگی در مکان حضور داشته باشد؛ چراکه قرار نبود در این مکان گودبرداری یا اتفاق خاصی رخ دهد.
اینکه شهرداری، پیمانکار یا عوامل اجرایی بدون هماهنگی با میراث‌فرهنگی و رعایت ضوابط به این شکل در این محدوده گودبرداری کرده‌اند، اتفاقی برخلاف قانون است. خاک‌برداری در عمق دو تا سه‌متری در این منطقه برای طرحِ سامان‌دهی گذر کمرزرین مطرح نبوده و این کار خلاف قوانین میراث‌فرهنگی و بدون هماهنگی با میراث‌فرهنگی انجام شده است.
در خصوص بحث تأمین اعتبار و بودجه برای مطالعات باستان‌شناسی؛ میراث فرهنگی یا شهرداری باید آن را تقبل کند و یک سرپرست هیئت باستان‌شناسی بر اساس ایده‌هایی که دارد، یک پیشینه علمی تنظیم کند تا به پژوهشگاه ارسال و مجوز لازم برای انجام مطالعه باستان‌شناسی صادر شود.
با این توضیح‌ها، مثل همیشه نظرهای مسئولان میراث‌فرهنگی با نظرهای کارشناسان متفاوت است و شهرداری به‌ظاهر اقداماتی ضد میراث‌فرهنگی انجام داده است؛ این در حالی است که به گفته کارشناسان در شهرهایی با قدمت‌های تاریخی در دوره‌ای چندین‌ساله مطالعات جامعی در خصوص پیشینه آن منطقه انجام می‌شود و مطالعات باستان‌شناسی را گروه خبره‌ای از باستان‌شناسان پیش می‌برند.
لازمه هر شهر، گسترش خیابان‌ها و ایجاد رفاه عمومی برای ساکنان است؛ اما نه به بهانه آنکه چشممان را بر تاریخ شهر ببندیم.
