محمدبن عزالدین حسین ابن عبدالصمد جبل عاملی حارثی همدانی معروف به شیخ‌بهایی، فقیه و دانشمند ذوفنون قرن دهم و یازدهم هجری است.
نسب او به حارث همدانی (متوفی ۶۵ هجری)، صحابه حضرت علی(ع)می‌رسد.
اگرچه او و خاندانش ایرانی نبودند، او با مهاجرت از جبل‌عامل به ایران نشان داد که به اعتقادات و مذهب خویش بیش از سرزمین و خاک وابسته است.
او در ایران نشوونمو یافت، تحصیل کرد و در شهرهای مختلف ازجمله قزوین، اصفهان، مشهد، شیراز و … زیست.
شیخ بهایی بدون تردید از علما و فقهای امامیه بوده و آثار او گواه روشنی بر تشیع اوست. ازاین‌رو اصرار بعضی منابع عامه در اینکه او را سنی به شمار آورند، بیهوده است.
عادت او این بوده که در حین سفر تقیه می‌کرده و به‌سبب مشرب عرفانی خود با هر ملتی به اقتضای مذهب ایشان رفتار می‌کرده است.
ازاین‌رو، هر قومی او را هم‌عقیده با خود می‌پنداشته است. شیخ از جمله شخصیت‌هایی بود که تأثیر بسزایی در گسترش فرهنگ و هنر ایران در عهد صفوی داشت.
مطالعه آثار باقی‌مانده از شیخ نشان می‌دهد که تحکیم مبانی اصول و اعتقادات مذهب تشیع در بین مردم و نیز عمران و آبادی پایتخت صفوی از دغدغه‌های فکری و عملی او بوده‌است.
نمود خدمات فرهنگی شیخ‌بهایی را می‌توان در عناوین ذیل دسته‌بندی کرد:
آثار و تألیف‌ها
شیخ‌بهایی یکی از پربرکت‌ترین علمای جهان اسلام از نظر تألیف و تنوع بوده است. در تازه‌ترین پژوهشی که در این رابطه به کوشش محمدباقر حجتی صورت‌گرفته، تعداد آثار شیخ ۱۲۳ جلد در موضوع‌های مختلف عنوان شده است.
استادان و شاگردان
شیخ تفسیر، حدیث و ادبیات عرب را از پدر و حکمت و کلام را از ملاعبدالله مدرس یزدی، ریاضیات را از ملاعلی مذهب، ملاافضل قاضی مدرس و ملامحمد باقر بن زین‌العابدین یزدی و صحیح بخاری را نزد محمد بن عبداللطیف مقدسی آموخت.
در عین حال، بیش از ۴۰ تن از دانشمندان و بزرگان قرن یازدهم هجری قمری از او کسب علم کرده و از دانش او بهره‌ها گرفتند که تعدادی از آن‌ها اشخاص مبرزی همچون ملا صدرای شیرازی، ملامحسن فیض کاشانی، ملامحمد تقی مجلسی و سید عزالدین عاملی مشهور به مجتهد مفتی اصفهانی هستند.
تأسیس مدرسه
شیخ‌بهایی در حوزه معارف دینی و علوم اسلامی استاد بود. او در شکوفایی علمی حوزه اصفهان نقش اساسی داشت. به‌طوری‌که بعضی منابع، او را مؤسس چندین مدرسه علمی در اصفهان دانسته‌اند.
هرچند شیخ‌بهایی در علوم و معارف اسلامی مؤسس نبوده و نوآوری علمی خاصی را ارائه نکرده است، جامعیت او سبب شد در ارائه و تدوین مطالب، ذوق، ابتکار و نبوغ خاصی از خود بروز دهد.
معماری
آثار معماری منتسب به شیخ‌بهایی را از منظر صحت انتساب به ایشان، می‌توان به سه دسته تقسیم کرد:
دسته اول، شامل آثاری است که انتساب ساخت آن‌ها به شیخ بهایی نسبتا قوی است. مانند اثر مهندسی تقسیم آب زاینده‌رود برای هفت ناحیه از نواحی اصفهان که به طومار شیخ بهایی شهرت دارد.
دسته دوم آثاری است که به سبب گزارش منابع تاریخی بعد از شیخ‌بهایی به او منتسب شده‌اندو قرائن و شواهدی بر رد این انتساب‌ها در منابع پژوهشی وجود دارد. این آثار عبارت‌اند از: طراحی کاریز نجف‌آباد، تعیین دقیق قبله مسجد شاه اصفهان، طراحی نقشه حصار نجف، طراحی و ساخت شاخص ظهر شرعی در غرب مسجد شاه اصفهان، طراحی صحن و سرای مشهد مقدس، ساختن منارجنبان و طراحی گنبد مسجدشاه اصفهان.
اما دسته سوم شامل آثاری است که انتساب آن‌ها به شیخ‌بهایی بیشتر به افسانه‌ای شبیه است که شاید نبوغ و شخصیت نادر شیخ‌بهایی، دست‌مایه انتساب‌هایی این‌گونه خارق عادت شده است. مانند حمام معروف شیخ‌بهایی که گفته می‌شود آب آن مدت زیادی تنها با نور شمعی گرم بوده‌است.
