به گزارش اصفهان زیبا؛ «هنر» پدیده مهمی در جوامع بشری بهشمار میرود که نقش پررنگی در فرهنگ مردم دارد.
درواقع رابطه هنر و فرهنگ یک رابطه دوسویه است که بزرگان زیادی درباره اهمیت و ذات این عنصر سخن گفتهاند. در این میان، بیانات امام خمینی(ره) و رهبر معظم انقلاب درباره موضوع «هنر اسلامی»، پایهگذار یک گفتمان نوین و درعینحال اصیل، با موضوع «هنر اسلامی» شده است.
پیش از انقلاب، هنر در زمینههای موسیقی، سینما، شعر، تئاتر و شاخههای گوناگون دیگر دچار انحرافهای عمیقی شد که همین موضوع سبب شد امام خمینی(ره) بهعنوان بنیانگذار انقلاب اسلامی ایران، بهطور ویژه درباره آن اظهارنظر کرده و موضع رسمی خود در قبال پدیده هنر را بیان کند؛ موضوعی که پس از رحلت امام نیز توسط رهبر معظم انقلاب مورد تأکید جدی قرار گرفت.
هنر در خدمت تربیت
دغدغه مهم حکیمی مانند امام خمینی(ره) که میخواهد تمامی ابعاد جامعه را از بند غربزدگی برهاند، موضوع فرهنگ است. بدون شک «هنر» جلوه مهمی از فرهنگ جامعه است که میتواند تأثیر زیادی بر سبک زندگی مردم داشته باشد.
چیزی که درباره ماهیت «هنر» پیش از انقلاب روایت میشود، جلوه غربزدهای از هنر است که کـوچـکتــرین شباهتی به تعریف این پدیده از منظر امام خمینی(ره)
ندارد.
امام خمینی(ره) بارها هنر مدنظر حکومت پهلوی را با عنوان «هنر مبتذل» یاد میکند و نکته مهمتر اینکه ایشان در بیانات خود هنر مبتذل را برابر با «فحشا» میداند.
امام خمینی(ره) در تبیین فعالیتهای هنری زمان «طاغوت» و شخص شاه ملعون میفرماید: «این آدم بهواسطه نوکری که داشته، مراکز فحشا درست کرده است، تلویزیونش مرکز فحشاست، رادیوی او مرکز فحشاست. برای چه سینمای ما مرکز فحشاست؟ ما با سینما مخالف نیستیم؛ ما با مرکز فحشا مخالفیم. سینما یکی از مظاهر تمدن است که باید در خدمت این مردم و در خدمت تربیت این مردم باشد.»
جایگاه هنر در مدرسه عشق
امام خمینی(ره) هنر را اینگونه تعریف میکند: «هنر در مدرسه عشق، نشاندهنده نقاط کور و مبهم معضلهای اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و نظامی است.»
ایشان درحقیقت هنر را ابزاری برای برطرفساختن مشکلات جامعه میداند. حضرت امام خمینی هنری را ارزشمند و درخور ستایش میداند که روشنگر راه هدایت در جامعه باشد و آدمی را از تاریکی نادانی نجات بخشد.
امام خمینی(ره) یکی از مهمترین وظیفههای اهالی فرهنگ و هنر و ادب را رسیدن به فرهنگ بومی و اصیل جامعه معرفی میکند و در بخشی از سخنان خود درباره موضوع فرهنگ اسلامی میفرماید: «آن چیزی که وظیفه همه ما مسلمین است، وظیفه علمای اسلام است، وظیفه دانشمندان مسلمین است، وظیفه نویسندگان و گویندگان در بین طبقات مسلمین است؛ این است که هشدار بدهند به این ممالک اسلامی که ما خودمان فرهنگ داریم، ما خودمان فرهنگ غنی داریم، فرهنگ ما طوری بوده است که فرهنگ ما به خارج صادر شده و آنها از ما گرفتند.»
هنر حقیقی؛ جهاد برای خدا
موضوع «هنر» از منظر امام خمینی همواره فراتر از پدیدههایی همچون زیباییشناسی، لذتبخشی، سرگرمی، تبلیغات و هر آن چیزی بوده است که در تعریف «هنر» در منابع غربی وجود دارد و از آن با عنوان «هنر برای هنر» یاد میشود.
در جلد چهارده صحیفه امام خمینی(ره) آمده است: «هنرمند آن است که بدون هیاهوهای سیاسی و خودنماییهای شیطانی، برای خدا به جهاد برخیزد و خود را فدای هدف کند؛ نه هوی، و این هنر مردان خداست… .»
با این تعریف نیز میتوان دریافت که در دیدگاه بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی ایران، هنر و دینداری بهموازات یکدیگر و با اهدافی یکسان در مسیر خدمت به جامعه قرار دارند.
درواقع امام خمینی (ره) با آگاهی بر تأثیر هنر و هنرمند بر جوامع بشری، دیدگاه اسلام درباره این پدیده را بهعنوان راهبرد اساسی جامعه اسلامی بیان و تلاش کرد زنگار پهلوی بر پیکر هنر ایرانی را که ناشی از غربزدگی شدید این حکومت بود، پاک کند.
هنر خوب؛ کوبنده سیاهیها!
در دیدگاه اسلام، پدیده «هنر» عنصری جوشیده از ذات پاک خداوند بوده که در وجود انسان بهعنوان یک استعداد مقدس نمایان شده است.
تأکید بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران درباره ذات هنر نیز، دقیقا بیانکننده مقدسبودن این پدیده است.
امام خمینی(ره) در بخشی از پیام تاریخی خویش به هنرمندان متعهد به انقلاب اسلامی گفت: «تنها هنری موردقبول قرآن است که صیقلدهنده اسلام ناب محمدی، اسلام ائمههدی علیهمالسلام، اسلام فقرای دردمند، اسلام پابرهنگان، و اسلام تازیانهخوردههای تاریخ شرمآور محرومیتها باشد.»
همچنین امام خمینی (ره) درباره مفهوم «هنر خوب» اینگونه بیان کرد: «هنری زیبا و پاک است که کوبنده سرمایهداری مدرن و کمونیسم خونآشام و نابودکننده اسلام رفاه و تجمل، اسلام التقاط، اسلام سازش و فرومایگی، اسلام مرفهین بیدرد و در یک کلمه، ضد اسلام آمریکایی باشد.»
مرز میان هنر دینی و ریا!
شاید وقتی با موضوع «هنر اسلامی» مواجه میشوید، تصور کنید منظور از این عبارت، پیادهسازی ویژه یک شاخه از هنر است که باید صرفا به مفاهیم دینی پرداخته و مخصوص قشر مذهبی جامعه تولید شود. بدون شک این تعریف درستی از پدیده «هنر اسلامی» نیست.
مقام معظم رهبری درباره این مرز مهم میفرماید: «هنر دینی بههیچوجه به معنای قشریگری و تظاهر ریاکارانه دینی نیست. این هنر لزوما با واژگان دینی به وجود نمیآید. ایبسا هنری صددرصد دینی باشد؛ اما در آن از واژگان عرفی و دینی استفاده نشده باشد… هنر دینی “عدالت” را در جامعه بهصورت یک ارزش معرفی میکند؛ ولو شما هیچ اسمی از دین و هیچ آیهای از قرآن و هیچ حدیثی در باب عدالت در خلال هنرتان نیاورید… شما میتوانید در باب “عدالت” رساترین سخن را در هنر بیاورید. در این صورت به هنر دینی توجه کردهاید.»
نور اسلام؛ لازمه هنرهای جدید
همانند بیانات امام خمینی(ره)، دیدگاه مقام معظم رهبری درباره اهمیت هنر اسلامی نیز واضح و با استدلالهای مهم تاریخی همراه است.
ایشان درباره اهمیت اسلامیشدن هنر میفرماید: «ما آمدیم اسلام را در دنیا سکه رایج و نرخ شاهعباسی کردیم؛ حالا خجالت بکشیم از اینکه بگوییم سینما و تئاتر اسلامی میخواهیم؟! چرا اعلان نمیکنند؟ صریحا بگویند که ما میخواهیم سینمایمان را اسلامی کنیم. “سینمای اسلامی” یعنی چه؟ یعنی ما میخواهیم محتوای این تکنیک، این قالب و این هنر را که از دیگران گرفتهایم، مثل خیلی چیزهای دیگر، اسلامی کنیم.
ما میخواهیم از قالب این، هرچه را که با اسلام منافات دارد، حذف کنیم. چه مانعی دارد این گفته شود؟! چرا گفته نمیشود که ما در هنرهای نمایشیمان و در دانشگاه و در فلان برنامه، کارگردان مسلمان میخواهیم؟! به این معنا تصریح شود که ما میخواهیم کارگردان مسلمان، فیلمنامهنویس و بازیگر مسلمان درست کنیم و فضای جامعه را اسلامی کنیم. چرا این تصریح نمیشود؟!»
دیدگاه هنر اسلامی یا سبک هنر اسلامی؟!
هنر در مکتب بزرگان انقلاب اسلامی، همان مفاهیمی است که اسلام و تشیع درباره ذات هنر در انسان دارد. با دقت در بیانات امام خمینی و مقام معظم رهبری درباره هنر متوجه میشویم که «هنر اسلامی» هرگز سبک یا شاخه جدیدی از هنر نیست.
درواقع هنری که اسلام میگوید همان ذات حقیقی و جلوه واقعی هنر است که هر چیزی غیرازآن زیرمجموعه «هنر اصیل» نخواهد بود. هنر اصیل یعنی همان بخش از ذات خداوند سبحان که در وجود انسان بهعنوان اشرف مخلوقات نمایان شده است و با کمک آن دست به خلق آثار باشکوه میزند؛ درنتیجه تمامی تعاریف ناقصی همچون «هنر برای هنر»، «هنر برای ثروت»، «هنر آزاد» و «هنر غربی»، توسط این دیدگاه الهی رد میشود.
نکته مهم دیگر اینکه هنرهای اسـلامی محدود به رشتههایی چون خطاطی، معماری، نقاشی و سایر هنرهای با پیشینه تاریخی چندصدساله نیست. درواقع ویژگی خاص هنر اسلامی توانایی تبلور آن در شاخههای جدید هنر است که ازجمله آن میتوان به تئاتر، سینما و رادیو اشاره کرد.
هنر فاخر؛ ثمره دیدگاه اصیل به هنر
پس از انقلاب اسلامی، هنرمندان ایرانی و خارجی متعددی با درک معنای هنر طبق اصولی که امام خمینی(ره) بار دیگر احیا کرد، آثار درخشان زیادی را خلق کردند و اتفاقا همین آثار فاخر، زمینهساز جذب مخاطبان غیرمسلمان پرشماری شد که تحتتأثیر مفاهیم عمیق موجود در این آثار، آنها را چیزی متفاوت با هنر ارائهشده در غرب میدانستند.
آثار درخشان استاد فرشچیان در زمینه نگارگری نمونه بارز ظهور مفاهیم عمیق الهی در هنر است. شهید آوینی درباره مفهوم هنر و هنرمند میگوید: «هنر، شیدایی حقیقت است، همراه با قدرت بیان آن شیدایی، و هنرمند کسی است که علاوه بر شیدایی حق، قدرت بیان آن را نیز از خداوند متعال گرفته است.»
هنرمند و جامعه رابطهای دوطرفه
امام خمینی(ره) در خصوص تأثیر جامعه بر عملکرد یک هنرمند فرمود: «هنرمندان ما زمانی میتوانند بیدغدغه کولهبار مسئولیت و امانتشان را زمین بگذارند که مطمئن باشند مردمشان بدون اتکای به غیر، و تنها و تنها در چهارچوب مکتبشان به حیات جاودانه رسیدهاند.» این بیانات دقیق امام خمینی درباره تأثیر جامعه بر هنرمندان، بیانگر نکتهای بسیار ظریف درباره ذات هنر است.
درواقع امام خمینی معتقدند تنها هنرمندان بر جامعه و فرهنگ موجود در آن اثر نمیگذارند؛ بلکه مردم جامعه و ساختارهای موجود در آن نیز میتوانند بر هنرمند اثر بگذارند و در خلق آثار او نقش داشته باشند. شاید این همان نکته خاص و حکیمانهای است که بسیاری از تحلیلگران امروزی نیز به آن معترف شدهاند. اینکه امام (ره) در آن زمان چنین نکته مهمی درباره هنر بیان میکنند، نشان از عمق شناخت و تحلیل ایشان از این موضوع دارد.
هنر امروز ایران در مسیر تیرگیزدایی
پس از پیروزی انقلاب آثار هنری فاخر بسیاری درزمینه نگارگری، خطاطی، سینما، موسیقی سنتی و… خلق شد که توانست فضا و دید مردم جامعه را به پدیده مقدس هنر بازسازی کند.
میشود گفت در حال حاضر، میدان برای هنرمندان دغدغهمند و مستعد بهمنظور خلق آثار فاخر و فرهنگی مهیاتر شده است و خبری از فشار برای اخلاقزدایی حکومتی از «هنر» نیست. امروزه بسیاری از بازیگران موفق، کارگردانان، نقاشان، مجسمهسازان و… از میان بانوانی هستند که در جامعه اسلامی ایران به رشد و موفقیت رسیدهاند.
یکی دیگر از موضوعهای مهم در هنر جامعه ایران، بهرهبردن از منابع غنی است که هرکدام شناسنامه فرهنگ و تمدن ایرانی محسوب میشوند. این دستاورد بزرگ انقلاب اسلامی است که بدون شک برکت خون شهدا و دغدغهمندی بزرگان و دلسوزان هنری کمک شایانی به آن کرده است.
چیزی که اهمیت دارد، تلاش برای بهبود فضا، میداندادن به جوانها و استعدادهای واقعی و همچنین جلوگیری از بازگشت مفاهیم نادرست و غیراخلاقی به آثار هنری است؛ چیزی که مردم مسلمان ایران، با فرهنگ غنی چندینهزارساله، از هنرمندان و متولیان هنری خود انتظار دارند.
