به گزارش اصفهان زیبا؛ میدان عتیق یا مجموعه میدان کهنه و محله‌های مسکونی مجاور آن جزو قدیمی‌ترین مراکز سکونتگاهی شهر اصفهان و یکی از مهم‌ترین قطعات و گره آغازین محور تاریخی‌فرهنگی اصفهان است.
مجموعه میدان کهنه و مسجدجامع در دوره‌های بعد از صفویه عملکرد شهری خود را که نشئت‌گرفته از رشد ارگانیک و پیوند تنگاتنگ آن با ساختار شهری بود، همچنان حفظ کرد؛ ولی به علت موقعیت خاص آن بارها موردتعرض عملکردهای مختلف قرارگرفت و ازلحاظ کالبدی فرسوده و به‌لحاظ فضای شهری نیز به‌تدریج تحلیل رفت.
دست‌فروشی‌های داخل میدان قدیم هم به‌مرور به واحدهای تجاری ثابت تبدیل شد؛ تا جایی که حدود و کالبد اولیه میدان قدیم به‌سختی قابل‌تشخیص بود. فشردگی و درهم‌تنیدگی بافت درون میدان، همچنین عرض کم و نفوذناپذیری گذرهای منتهی به میدان و درنظرنگرفتن هویت تاریخی آن در نحوه جانمایی کاربری‌ها، میدان باارزش عهد سلجوقی را به‌‌رغم برخورداری از مجموعه عناصر ارزشمند تاریخی و معماری به فضایی همراه با مسائل و مشکلاتی از قبیل کمبود شدید خدمات رفاهی و عمومی، فرسودگی بافت، تعدد فعالیت‌های خرد با چهره‌ای نابهنجار و هم‌جواری فعالیت‌های ناهمسان، تبدیل کرد. ازطرفی، قدرت فعالیت‌های تجاری، خرده‌فروشی و عمده‌فروشی موجود در بدنه محورهای احداث‌شده خود تنزل عملکردی بافت درونی مجموعه را تشدید کرده بود.
هدف از احیا و بازسازی این مجموعه، بازگردانی و حفاظت از ارزش‌های تاریخی ابنیه و گذرهای موجود، همچنین ایجاد محرک‌هایی برای توسعه، نوسازی و بهسازی بافت تاریخی پیرامون آن بوده‌است. بازسازی مجموعه میدان کهنه و مسجدجامع عتیق اصفهان در راستای تجدیدحیات و ترمیم کالبدی‌فضایی آن بود؛ همچنین سعی بر آن بود که راه‌حل‌هایی ارائه شود تا ضمن احیای بافت تاریخی مذکور، این بخش بهعنوان یک فضای شهری مدرن و به‌روز بتواند نقطه عطفی در فضاهای شهری اصفهان در حال و آینده به‌شمار آید. هدف از بازسازی مجموعه میدان عتیق احیا و بازسازی میدان قدیم و کلیه راه‌های ارتباطی و مسیرهای تاریخی اطراف آن بود تا هرج‌ومرج و آشفتگی‌ای که در طول تاریخ و براثر عوامل مختلف در این منطقه به‌وجودآمده است به نظم درآید و برگی از پیشینه تاریخی شهر اصفهان زنده شود.
مجموعه میدان اصلی و بازسازی‌شده شامل فضای باز، واحدهای تجاری و رواق‌هاست. با توجه به فرم میدان که فضاهای پیرامون آن را چهار ضلع به ابعاد مختلف با ارزش تاریخی متفاوت تشکیل داده، برای هر ضلع عملکردی در نظرگرفته شده است. در ضلع غربی که در مجاورت بازار بزرگ است، در طول مسیر بازار بزرگ بناهای باارزش تاریخی مانند مسجد نوریه، مسجد شیره‌پزها، مجموعه کاسه‌گران، امامزاده هارون ولایت و تعدادی سرا وجود دارد که از عناصر تأثیرگذار در این هدف بودند. مجاور این بازار با الگوبرداری از ابعاد و تناسبات واحدهای تجاری بازار بزرگ، واحدهایی تجاری بهعنوان پوسته‌ای هماهنگ با دیگر اضلاع میدان قرارداده شد و ورودی محور عبدالرزاق به میدان با طراحی یک پلازای کوچک‌مقیاس در این ضلع تعریف شده است.
ضلع جنوبی مقابل مجموعه هارونیه که شامل مرکز بهداشتی‌درمانی هارونیه و امامزاده هارون ولایت است، قرار داشته و در وضعیت قبل، مجاور این مجموعه بازارچه‌ای که قسمتی از آن تخریب‌شده، وجود داشته که تا گذر هارونیه سقف و بدنه آن تقریباً مرمت شده است. ضلع شرقی میدان منطبق بر خیابان هارونیه است که در وضعیت قبلی خود بدنه‌ای نامطلوب و رو به تخریب داشته و در طرح بازسازی، این ضلع به‌صورت راسته‌ای از واحدهای تجاری، بهعنوان بازار جدید، احداث شد. در تمام طول این راسته، تک‌مناره مسجد علی منظر مطلوبی را در چشم پیماینده این مسیر ایجاد می‌کند. ضلع شمالی بر بازار ریسمان منطبق است. این بازار مجاور مجموعه کاسه‌گران که شامل مدرسه و کاروانسرا است قرار دارد و بخش‌های تخریب‌شده آن مرمت شد.
مقایسه بین رونق اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و محیط طبیعی قبل و بعد از ایجاد میدان عتیق
میادین بر اساس دو شاخصه عملکرد و فرم دسته‌بندی می‌شوند. برای بررسی رونق اقتصادی میدان عتیق قبل و بعد از تغییرات باید هر دو مؤلفه (عملکرد یا فعالیت) و (فرم یا کالبد) را بررسی و مقایسه کرد. هرچند میدان ازنظر ساختار و کالبدی از آشفتگی قبل کنده‌شده است ولی ازنظر عملکرد و فعالیت به حد انتظار در این مدت‌زمان که از بازسازی و بهره‌برداری آن گذشته نرسیده‌است. شاید نیازمند برنامه‌ریزی‌های دقیق‌تری برای توزیع و تزریق عملکرد به فضاها است و یا شاید در پس گذشت زمان طولانی‌تر این میدان به رونق و تکاپوی سال‌های قبل از بازسازی برسد.
مسائل کالبدی فضایی میدان بعد از بازسازی
عدم توسعه مشاغل متناسب با ویژگی‌های تاریخی محدوده ویژه میدان
تحقق نیافتن بهبود محیط‌زیست شهری و پالایش مشاغل آلاینده و مزاحم از مرکز تاریخی شهر اصفهان (همچنان مشکلات ماقبل احیا وجود دارد)
عدم حفاظت و احیای ساختارهای اصیل، میراث‌های ملی، فرهنگی و سنتی محدوده
خالی بودن محدوده از جمعیت در ساعات شبانه به دلیل عدم وجود فعالیت‌هایی که این امکان را فراهم نمایند مانند رستوران، اغذیه‌فروشی‌ها و … .
عدم فعالیت راسته بازارهای جدید (ضلع شرق و جنوب) میدان با کاربری‌های طلافروشی و عدم هماهنگی با جامعه هدف
وجود کاربری‌های مزاحم و آلاینده زیست‌محیطی در جبهه دوم میدان
کمبود بهبود کیفیت کالبدی و عملکردی کاربری‌ها
احیا و معاصرسازی و محوطه‌سازی و مرمت کالبدی مرکز محلات بهعنوان فضای باز شهری همراه با تزریق عملکردهای جدید که کارآمد نیستند (راسته بازار محور غربی‌جنوبی)
عدم تعادل تناسب توده و فضا
مسائل اجتماعی‌‌اقتصادی بعد از بازسازی
توسعه اقتصادی ناکافی در محدوده ویژه میدان جهت ایجاد فرصت‌های شغلی پایدار و متناسب با زیرساخت‌ها
جذب پایین گردشگران داخلی و خارجی با احیاء بازارهای سنتی محدوده و عرضه کالاهای خاص شهر اصفهان
عدم جایگزین شدن افرادی با طبقه اجتماعی بالاتر و میزان درآمد بیشتر با طبقه‌ای از مردم که در حال حاضر به محدوده مراجعه می‌کنند.
تراکم پایین جمعیت مطلوب
عدم گسترش و تقویت شبکه زیربنایی مناسب برای فراهم‌سازی بستر مطلوب ارتقا سطح فرهنگی
عدم ساماندهی کاربری‌ها به‌نحوی‌که در شبانه‌روز نقاط فعال وجود داشته باشد
مسائل محیط طبیعی میدان بعد از بازسازی
کمبود اعتلای کیفیت زندگی اجتماعی
کمبود ارتقا بستر فرهنگی
کمبود کیفیت محیطی
کمبود بازگردانی سرزندگی و پیوستگی به میدان بهعنوان یکی از کانون‌های تاریخی
کمبود درختکاری و پوشش سبز در میدان برای کاهش آلودگی‌های بصری و محیطی
استفاده ناکارآمد از عناصر طبیعی برای تعریف عرصه‌ها و ایجاد تنوع و دل‌بازی در فضاهای باز
ایجاد فضاهای ناکارآمد به‌منظور افزایش تعاملات اجتماعی
چگونگی تأثیرگذاری گردشگری بر میدان
سطح و مقیاس عملکردی که برای جذب گردشگری و رونق آن در این میدان برنامه‌ریزی‌شده بود، محقق نگردیده است.
مراجعه‌کنندگان به این میدان در حال حاضر جامعه هدف و مخاطبی نیستند که پاسخگو به نیازهای این مجموعه باشند به‌خصوص مغازه‌ها و فضاهایی که برای ارائه کالای لوکس همچون طلا جانمایی شده است و همچنان بدون استفاده باقی‌مانده است و باید توجه داشت که در نزدیکی این میدان در پیرامون چهارراه باباقاسم چندین پاساژ طلافروشی به بهره‌برداری رسیده که خیلی فعال است و شاید بر عدم عملکرد بهینه مجموعه طلافروشی در این میدان تاثیر گذاشته‌است.
ایجاد تغییر در این میدان از تاثیرگذاری بر دو گروه می توانست محقق‌شود: گروه اول افرادی با طبقه اجتماعی بالاتر و میزان درآمد بیشتر بودند. در این صورت تشویق و ترغیب افراد مرفه‌تر به مراجعه و بازدید از نواحی فرسوده احیا شده و تاکید بر نقش گردشگری منطقه و درآمدزایی کلان، اهمیت‌می‌یافت. اما گروه دوم مراجعه‌کنندگان قدیمی به میدان بودند که تثبیت نقش عملکردی میدان برای آن‌ها می‌توانست بر نوسازی بافت‌ها تاثیر بگذارد به صورتی که فرصت‌ها و منابع از اقشار کمتر مرفه جامعه سلب نشود، بلکه شکل منطقه را از طریق بهبود محیط کالبدی تغییر دهد و نقش و عملکرد آن‌ها‌هم حفظ شود. هرچند هدف از بازسازی میدان صرفاً اقتصادی نبوده و بهبود کالبدی فضای شهر نیز هدف اصلی بوده و متناسب با پاسخگویی به نیازهای مراجعه‌کنندگان به این منطقه برنامه‌ریزی و بازسازی کالبدی و عملکردی صورت گرفت ولی انتظار جذب گروه اول یعنی افراد مرفه‌تر بهعنوان گردشگر و بازدیدکننده محقق نشده و این بازار فقط محل مراجعه اتباع افغانی و مردم با سطح درآمد پایین شده است.
برای میدان باید چه کار کرد؟
بنابر آنچه مسئولین امر می‌گویند توسعه اقتصادی محدوده ویژه میدان و ایجاد فرصت‌های شغلی پایدار و متناسب با زیرساخت‌ها، توسعه مشاغل متناسب با ویژگی‌های تاریخی محدوده ویژه میدان، جذب گردشگران داخلی و خارجی با احیاء بازارهای سنتی محدوده و عرضه کالاهای خاص شهر اصفهان، بهبود محیط‌زیست شهری و پالایش مشاغل آلاینده و مزاحم از مرکز تاریخی شهر اصفهان، بهبود سیمای مشاغل شهری محدوده ویژه میدان، کاهش فشار ناشی از توسعه اقتصادی مشاغل شهری محدوده طرح بر وضعیت اقتصادی مشاغل سایر مناطق شهر اصفهان، ایجاد هماهنگی بین مشاغل و شبکه معابر در محدوده طرح و حفاظت و احیای ساختارهای اصیل، میراث‌های ملی، فرهنگی و سنتی محدوده ازجمله اهداف طرح احیای میدان عتیق بوده است.
هرچند توسعه اقتصادی و فرهنگی هر دو در این طرح دنبال شده ولیکن شاید چون مشارکت مردمی در چنین پروژه‌هایی کم‌رنگ است، انتظار مطلوب از توسعه فرهنگی در این کالبد برآورده‌نشده‌است. بیشتر پوسته‌سازی کالبدی صورت گرفته ولیکن رونق عملکرد و فعالیت نسبت به کالبد قبل از بازسازی کاهش پیدا کرده است. زیرا فضاسازی عملکردی در این بازسازی و متناسب با این میدان و پیرامونش صورت نگرفته است.
پروژه‌های انسان‌ساخت جهت احیای هویت تاریخی گردشگری اقتصادی باید ویژگی‌هایی داشته‌باشند تا ظرفیت‌های بالقوه اقتصادی را بالفعل کنند. به رسمیت شناختن احیا بهعنوان یک فرآیند، مستلزم آن است که این روند را واجد سه ویژگی مهم بدانند؛ اولاً احیا مسیری هدفمند است، ثانیاً دارای آغاز و انجام است و ثالثاً مرحله‌به‌مرحله انجام می‌شود. بدیهی است که تعیین هدف یا اهداف این فرآیند و نیز تعریف محدوده‌های مکانی و زمانی آغاز و پایان آن و درنهایت طراحی و برنامه‌ریزی و اجرای مراحل مختلف، هر یک متأثر از عوامل مختلفی است که بدون آگاهی و شناخت درست آن‌ها نمی‌توان مسیری بی‌نقص و علمی برای فرآیند احیا در نظر گرفت. هسته اصلی روش علمی همان تعریف درست پرسش‌ها یا پرسش‌سازی است. همه ما نسبت به اینکه یک پرسش نامناسب، پاسخی نامناسب در پی خواهد‌داشت آگاهیم. همین قاعده درباره احیا صادق است. بیان درست صورت‌مسئله همان هنر احیا است. فرآیند حفاظت و احیای بناهای تاریخی، به‌ویژه آنجا که با کاربردهای عمومی و نه اختصاصی، تعریف می‌شود به سبب سروکار داشتن با زمینه‌ها و عوامل مختلف، بسیار پیچیده است. در طرح احیا از یک‌سو باید اعتبار و اصالت نهفته در بناهای تاریخی در مقام اسناد به‌جامانده از گذشته را در‌نظر‌گرفت و از سوی دیگر باید به نیازهای زندگی امروزی پاسخ داد.
باید اشاره کرد دوره بهره‌برداری از مهم‌ترین بخش‌های فرآیند احیاست که نیازمند توجه و دقتی ویژه است. آنچه ما از آن با عنوان نگهداری یاد می‌کنیم، درواقع ادامه عملیات حفاظت است که با هدف پیشگیری از ایجاد آسیب‌های تازه اعمال می‌شود. فرآیند مراقبت، به‌ویژه در دوره بهره‌برداری و پایان عملیات توان‌بخشی بسیار اهمیت دارد. هنگام بهره‌برداری از اماکن تاریخی برخی نکات کلیدی همچون توجه به مدیریت و ایجاد هماهنگی میان فعالیت‌های مراقبتی و سایر تمهیدات، توجه به نگرش جامع و سازمانی نسبت به مراقبت فعالیت‌های پراکنده و جداگانه و تعیین چارچوب‌های شفاف برای تصمیم‌گیری را باید در نظر گرفت. همچنین توجه به دلایل توجیهی و سازمانی و اقتصادی مربوط به اصل حداقل دخالت و ارزیابی نکات مثبت و منفی مرتبط در بنا جهت امور مراقبتی و به حداقل رساندن تنش‌های میان سه عامل؛ ضرورت‌های قانونی، نیازمندی‌های کاربری و اصول حفاظتی، از دیگر مواردی است که باید در بهره‌برداری از بنا در نظر داشت.
